Specific Reduplications in Aç Bars

Yıl 2024, Sayı: 55, 189 - 208, 05.06.2024

Duygu Yavuz Öz

Öz

Reduplications, one of the most studied areas of Turkology, have been seen in the texts of Turkish written languages since the Orkhon Inscriptions. In addition, the period in which reduplications were used most intensively was the Old Uighur Turkish period. The story of Ac Bars, written in the catik genre of Buddhist Turkish literature and located in the Altun Yaruk sutra, is very rich in terms of reduplications, like other Old Uighur Turkish texts. There are 132 reduplications in the work, and 21 of which are unique to this work. In this study, the reduplications specific to Ac Bars and phonetic, number of syllables, type, origin, structure, meaning and conceptual features of these reduplications are focused on. There are 15 reduplications in which both elements begin with a consonant, 5 of which begin with the same consonant. There are 17 reduplications in which both elements end in a consonant, 8 of which end with the same consonant. Reduplications are mostly made up of words with the same number of syllables and words whose first element has fewer syllables than the second element. There are 10 reduplications consisting of elements with the same number of syllables, 8 with the first element having fewer syllables, and 3 with the second element having fewer syllables. There are 10 reduplications in noun + noun formation and 11 reduplications in verb + verb formation. 19 reduplications consist of words of Turkish origin. There are 3 reduplications in root + root structure, 13 in derivative + derivative structure, and 5 in root + derivative structure. 8 of the reduplications in the derivative form are derived with the same suffixes. There are no antonyms among 21 reduplications. The number of synonymous reduplications is 13, and the number of near-synonymous reduplications is 8. Reduplications consist of the nouns of durability, negative attribution, title, relationship, vehicle, food, and the verbs to be upset, to worry, to split, to throw away, to surround, to use, to collapse, to plunder, to lose. Among the reduplications in the work, there are also figura etymologicas.

Anahtar Kelimeler

reduplication, hendiadys, Aç Bars, Altun Yaruk, Old Uighur Turkish

Aç Bars Hikâyesine Özgü İkilemeler

Öz

Türklük Biliminin en fazla çalışılan konularından biri olan ikilemeler, Orhun Yazıtları’ndan beri Türk yazı dillerine ait metinlerde yer almaktadır. Bununla birlikte ikilemelerin en yoğun şekilde kullanıldığı dönem Eski Uygur Türkçesidir. Budist Türk edebiyatının çatik türünde yazılmış olan ve Altun Yaruk sudur içinde yer alan Aç Bars Hikâyesi, diğer Eski Uygur Türkçesi metinleri gibi ikilemeler yönünden çok zengindir. Eserde 132 ikileme bulunmakta olup bunlardan 21’i yalnız bu eserde geçer. Bu çalışmada Aç Bars’a özgü ikilemeler ile bu ikilemelerin ses, hece sayısı, tür, köken, yapı, anlam özellikleri ve kavram alanları üzerinde durulmuştur. Her iki ögesi de ünsüzle başlayan 15 ikileme vardır, 5’i aynı ünsüzle başlamaktadır. Her iki ögesi ünsüzle biten 17 ikileme vardır, 8’i aynı ünsüzle bitmektedir. İkilemeler daha çok aynı hece sayısına sahip sözcüklerden ve birinci ögesi ikinci ögesinden daha az heceli olan sözcüklerden kurulmuştur. Aynı hece sayısına sahip ögelerden oluşan 10, birinci ögesi daha az hece sayısına sahip 8, ikinci ögesi daha az hece sayısına sahip 3 ikileme mevcuttur. İsim + isim kuruluşunda 10, fiil + fiil kuruluşunda 11 ikileme vardır. 19 ikileme, Türkçe kökenli sözcüklerden meydana gelmiştir. Kök + kök yapısında 3, gövde + gövde yapısında 13, kök + gövde yapısında 5 ikileme vardır. Gövde hâlindeki ikilemelerin 8’i aynı eklerle türetilmiştir. 21 ikileme arasında zıt anlamlı ikilemeye rastlanmaz. Eş anlamlı ikileme sayısı 13, yakın anlamlı ikileme sayısı 8’dir. İkilemeler sağlamlık, olumsuz niteleme, unvan, birliktelik, taşıt, yiyecek isimleri ile üzülmek, endişelenmek, yarılmak, atmak, çevrelemek, kullanmak, yıkılmak, yağmak, kaybetmek fiillerinden oluşmaktadır. İkilemeler arasında iştikaklı olanlara da rastlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

ikileme, hendiadyoin, Aç Bars, Altun Yaruk, Eski Uygur Türkçesi.

Kaynakça

• Ağakay, Mehmet Ali. “İkizlemeler Üzerine I.” Türk Dili, 2/16, 1953, ss. 189-191.
• Ağakay, Mehmet Ali. “Türkçede Kelime Koşmaları.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 2, 1988, ss. 97-104.
• Ağca, Ferruh. “Eski Uygurca İştikaklı İkilemeler Üzerine.” Alkış Bitigi. Kemal Eraslan Armağanı. Editör Bülent Gül, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2015, ss. 17-30.
• Aydın, Erhan. “Eski Türk Yazıt ve El Yazmalarında İkilemeler.” JOTS, c. 3, no. 2, 2019, ss. 259-286.
• Bozok, Emrah. Eski Uygur Türkçesinde İştikaklı İkilemeler. 2012. Eskişehir Osmangazi Ü, Yüksek lisans tezi.
• Bozok, Emrah. “Eski Uygur Türkçesinde arıg turug, arıg silig ve arıg süzük İkilemeleri Üzerine.” Türkbilig, no. 36, 2018, ss. 41-46.
• Bozok, Emrah. “Eski Türkçede İştikaklı İkilemelerle Kurulan Deyimler.” X. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu Bildiri Kitabı, 17-19 Ekim 2018, Hazırlayan Ferruh Ağca ve Adem Koç, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları, 2019, ss. 332-337.
• Böler, Tuncay. “Çaştani Bey Hikâyesi’ndeki İkilemeler ve Türkçede İkilemelerin Eskiliği Meselesi”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, c. 4, no. 42, 2011, ss. 33-60.
• Can, Meltem. Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. 2010. Uludağ Ü, Yüksek lisans tezi.
• Clauson, Sir Gerard. An Eytmological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford University, 1972.
• Çağatay, Saadet. “Uygurcada Hendiadyoinler.” Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yıllık Çalışmalar Dergisi I, 1940-41, 1944, ss. 97-144.
• Doerfer, Gerhard. Türkische und Mongolische Elemente in Neupersischen Band II. Franz Steiner Verlag, 1965.
• Emre, Ahmet Cevat. Türk Dil Bilgisi. Türk Dil Kurumu, 1945.
• Erdal, Marcel. Old Turkic Word Formation: A Functional Approuch to the Lexion I, II. 1991.
• Gabain, Annemaire von. Eski Türkçenin Grameri. Çeviren Mehmet Akalın, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007.
• Gulcalı, Zemire. Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” Hikâyesi. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015.
• Güler, Hakan. “Eski Uygur Türkçesinde Morfem Opozisyonuyla Oluşturulmuş İkilemeler.” Türk Kültürü, c. 15, no. 1, 2022, ss. 73 – 84.
• Hatiboğlu, Vecihe. Türk dilinde ikileme. Türk Dil Kurumu, 1981.
• Kara, Melek. Daśakarmapathāvadānamālā’da İkilemeler ve İkilemelerin İşlev-leri. 2021. Erciyes Ü, Yüksek lisans tezi.
• Karaağaç, Günay. Türkçenin Dil Bilgisi. Akçağ Yayınları, 2012.
• Karaman, Ahmet. Eski Türkçede (VIII.-XII. yüzyıl) İkilemeler. 2021. İnönü Ü, Doktora tezi.
• Kaya, Ceval. Uygurca Altun Yaruk: Giriş-Metin-Dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları, 1994.
• Keskin, Berker. “Eski Uygurca İkilemelere Katkılar.” Türkiyat Mecmuası-Journal of Turkology 31, Özel Sayı 2021, ss. 151-175.
• Korkmaz, Zeynep. Gramer Terimleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2010.
• Ölmez, Mehmet. “Eski Uygurca İkilemeler Üzerine.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, c. 65, no. 2, 2017, ss. 243-311.
• Ölmez, Mehmet, ve Gönül Aris. “Eski Uygurca Ölüler Kitabı’ndaki İkilemeler Üzerine.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, no. 67 (Haziran), 2019, ss. 39-64.
• Ölmez, Mehmet, ve Simge Sevim. “Kşanti Kılguluk Nom Bitig’e Özgü İkilemeler.” Türkiyat Mecmuası-Journal of Turkology c. 29, no. 2, 2019, ss. 499-524.
• Ölmez, Mehmet, ve Zeynep Pınar Can. “Eski Uygurca Abhidharma Metinlerindeki İkilemeler.” International Journal of Old Uyghur Studies, c. 2, no. 2, 2020, ss. 211-238.
• Ölmez, Mehmet. “Eski Uygurcada İkilemeler Üzerine-2.” International Journal of Old Uyghur Studies, c. 4, no. 1, 2022, ss. 38-94.
• Özcan, Ceyda. “Eski Uygurca Kuanşi İm Pusar’daki İkilemeler ve Çince Denklikleriyle Karşılaştırılması.” Söylem Filoloji Dergisi, c. 8 no. 3, 2023, ss. 1174-1206.
• Sevim, Simge. Kşanti Kılguluk Nom Bitig ve Daśakarmapathāvadānamālā'da İkilemeler. 2019. Yıldız Teknik Ü, Yüksek lisans tezi.
• Şen, Serkan. Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. 2002. Ondokuz Mayıs Ü, Yüksek lisans tezi.
• Tezcan, Semih. “En eski Türk dili ve yazını.” Bilim, Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe. Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1994, ss. 271-323.
• Tuna, Osman Nedim. “Türkçede Tekrarlar.” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, III/1-2, 1948, ss. 429-447.
• Türk Dil Kurumu. Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları, 2005.
• Uğur, Abdullah ve Hacer Tokyürek. “Altun Yaruk Sudur Metninde Sadece İkileme Yapısında Görülen Fiiller Üzerine.” Dil Araştırmaları, 32, 2023, ss. 9-34.
• Vardar, Berke. Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. Multilingual Yabancı Dil Yayınları, 2002.
• Wilkens, Jens. Handwörterbuch des Altuigurischen, Altuigurish-Deutsch-Türkisch (Eski Uygurcanın El Sözlüğü, Eski Uygurca-Almanca-Türkçe). Akademia der Wissenschaften zu Göttingen, 2021.
• Yıldız, Hüseyin. “Eski Uygurca Dışastvustık’ta İkilemeler Üzerine Notlar.” Bengü Beläk. Ahmet Bican Ercilasun Armağanı. Editör Bülent Gül, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2013, ss. 465-482.
• Yıldız, Sümbül Begüm. Eski Uygurca Maitrisimi’te İkilemeler (Kumul nüsha-sı). 2019. Beykent Ü, Yüksek lisans tezi.