TÜRKÇE VE ALMANCA ATASÖZLERİNDE AİLE VE AKRABALIK İLİŞKİLERİNİN KÜLTÜRDİLBİLİM AÇISINDAN İNCELENMESİ

Yıl 2021, Cilt: 1 Sayı: 1, 165 - 191, 31.12.2021

Asuman Yaprak

Öz

Dil toplumsal anlaşmayı ve bireylerin düşüncelerini ifade etmesini sağlayan bir
iletişim aracıdır. Dil aracılığıyla insanın manevi varlığı ifade edilmekte ve bu doğrultuda bir
toplumun birçok özelliği dil sayesinde ortaya konabilmektedir. Toplumun önemli yapı
taşlarından biri olan kültür de bu özelliklerden biri olmakla birlikte kuşaklar arası aktarım
sonucu oluşmaktadır. Dil kültürü hem kurmakta hem de geliştirmekte ve dolayısıyla bir
toplumun varlığının devamını mümkün kılmaktadır. Bir toplumun kültürel birikimini ve
düşüncelerini yansıtan en önemli yazılı kaynaklardan biri ise atasözleridir. Yüzyıllar boyunca
yerel diller, o yüzyılların bilgeliğini yansıtan çok sayıda atasözü ortaya koymuştur. Çok az
kişinin okuryazar olduğu yıllarda, yasalar ve davranış kuralları kısa, hatırlaması kolay
sloganlar halinde yazıya dökülmüş ve günümüz temel, davranış ve görgü kurallarını
şekillendirmiştir. Ulus-devlet anlayışının benimsenmesi ile birlikte atasözleri, milli ruhun,
toplumsal kültür ve geleneklerin bir aynası haline gelmiştir. Bunun yanı sıra atasözleri,
nesilden nesile aktarılan, genellikle geleneksel ve toplumsal olarak kabul gören görüşler,
yargılar, önyargılar, kurallar, uyarılar, tavsiyeler, yasaklar vb. öğreti veya genelleyici ifadeler
şeklinde de karşımıza çıkmaktadır. Kavramsal çerçevede atasözleri ele alınacak olursa
Almancada atasözü anlamına gelen “Sprichwort” kavramı “çok konuşulan kelime” ve
“bilgelik içeren kısa akılda kalıcı cümle” anlamına gelirken, Türkçede “atasözü”
atalarımızdan bizlere nesilden nesile aktarılan, “uzun deneme ve gözlemlere dayanılarak
söylenmiş ve halka mal olmuş, öğüt verici nitelikte söz, deme, mesel, sav, darbımesel” olarak
tanımlanmaktadır. Özellikle halkbilim ve dilbilim alanlarında atasözleri popüler araştırma
konusu olarak karşımıza çıkmakta ve son zamanlarda milli dünya görüşünü ortaya koymak
için önemli bir görev üstlenmektedir. Bu doğrultuda çalışmada öncelikle dil-kültür ilişkisi ve
kültürdilbilim açısından atasözleri teorik olarak ele alınmıştır. Ardından Türk ve Alman
atasözlerinde yer alan "akrabalık ilişkileri" karşılaştırmalı olarak incelenmiştir. Bu yapılırken
akrabalık kültürüne ilişkin benzerlik ve farklılıklar ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu
bağlamda Horst ve Annelies Beyer tarafından derlenen Atasözleri Sözlüğünde
(Sprichwörterlexikon) aile ve akrabalık ile ilgili atasözleri taranarak Türkçeye çevrilmiştir.
Ayrıca Ömer Asım Aksoy’un derlemiş olduğu Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü taranmış, aile
ve akrabalık ile ilgili atasözleri sınıflandırılmış ve belirlenmiş olan atasözleri
kültürdilbilimsel açıdan analiz edilmiştir. Çalışmada ele alınan aile ve akrabalık ilişkilerini
içeren atasözlerinde anlam ve içerik açısından büyük ölçüde benzerlik ve farklılık gösterdiği
sonucuna varılmıştır. Ayrıca Türk dilinin aile ve akrabalık kavramları açısından Alman diline
göre daha zengin bir sözvarlığına sahip olduğu tespit edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Dil, Kültür, Kültürdilbilim, Almanca-Türkçe Atasözleri, Aile ve Akrabalık İlişkileri

Kaynakça

• Açık, M. (2019). Korece’de Konuşma ile İlgili Atasözlerinin Kültürdilbilimsel Açıdan İncelenmesi, (Yayımlanmamış Yükseklisans Tezi). Kayseri: E. Ü., Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Akarsu, B. (1998). Wilhelm von Humboldt’da Dil-Kültür Bağlantısı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Aksan, D. (2015). Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim. Ankara: TDK Yayınları.
• Aksoy, Ö. A. (1994). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları.
• Beyer, H. ve Beyer, A. (1989). Sprichwörterlexikon. Leipzig: Bibliographisches Institut.
• Dalkılıç, L. Ç. (2015). “Kültürdilbilim Çerçevesinde Rus Dilinde ‘Gibi’ Bağlacı ile Yapılan Benzetmeler ve Deyimlerin İncelenmesi”, A.Ü. DTCF Dergisi, 55 (1). 343-362.
• Dilçin, D. (2000). Edebiyatımızda Atasözleri. Ankara: TDK Yayınları.
• Ergin, M. (2009). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Gökalp, Z. (2018). Kültür ve Medeniyet. Konya: Gençlik Kitabevi.
• Gökberk, M. (1997). Değişen Dünya Değişen Dil. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Güvenç, B. (2013). İnsan ve Kültür. İstanbul: Boyut Yayıncılık.
• Kalkan, H. K. , (2020). Deyimlerin İzinde. Seyfullah Yıldırım (Ed.). Ankara: Berikan Yayınları.
• Kaplan, M. (2018). Kültür ve Dil. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Karakurt, D. (2012). Türk Mitolojisi Ansiklopedisi, AçıklamalıResimli. Türk Söylence Sözlüğü. E-Kitap.
• Kavas, Y. (1991). Açıklamalı Örnekli Deyimler ve Atasözleri Sözlüğü. İstanbul: Levent Yayınları.
• Kongar, E. (2013). Kültür Üzerine. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Köktürk, M. (2017). Toplum ve Kültür. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Okray, Z. (2015). Türk Atasözleri ve Deyimlerinde Kadın İmgesi. LAÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 6(1), 93-102.
• Roth, H. J. (2011). Ein Abbild des Himmels. Der Aachener Dom – Liturgie, Bibel, Kunst. Aachen: Thouet.
• Türk Dil Kurumu (2021). Türkçe Sözlük. Ankara: TDK Yayınları.
• Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (2007). Devirler, İsimler, Eserler, Temeller, Cilt 1. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Uygur, N. (2018). Kültür Kuramı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Yazoğlu, R. (2002). “Dil-Kültür İlişkisi”, Ekev Akademi Dergisi, 6(11), 21-43.
• Yeşil, Y. ve Koçak, M. (2018). Türkçe ve Almanca’daki Köpek Sözcüğüne Yer Veren Deyimlerin Karşılaştırılması. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 6(15), 1102-1112.