SELÇUKLU DÖNEMİ TÜRK DEVLET YAPISINI VE YÖNETİM ANLAYIŞINI ŞEKİLLENDİREN UNSURLAR

Yıl 2022, Cilt 2, Sayı 3, 135 - 168, 29.12.2022

Vehbi Alpay GÜNAL Esra AKSOY

Öz

Selçukluların Horasan merkezli kurduğu devlet, kendisine özgü idari yapısıyla zamanla genişleyerek kendine bağlı birçok devlete hükmetmiş, bugün dahi karışık olan bir coğrafyayı özgün modeli ve yönetim anlayışıyla idare etmiştir. Yaklaşık 300 yıl hüküm süren Selçukluların sahip olduğu köklü devlet modeli ve yönetim anlayışı kendinden sonra kurulacak olan Türk-İslam devletlerine model olduğu gibi, aynı zamanda günümüz Türk kamu yönetiminin de önemli temellerinden birini oluşturmuştur. Selçuklu devlet yapısı ve yönetim anlayışı incelenirken genellikle diğer Selçuklu devletlerinin bağlı olduğu Büyük Selçuklu Devleti referans alınmaktadır. 11. yy.da kurulan Büyük Selçuklu Devleti’nin neredeyse tüm Orta Doğu’ya hükmedecek güce gelmesinde birçok farklı etkenin yanı sıra örgütsel yapısı ve yönetim anlayışı da etkili olmuştur. Selçuklu devletlerinin yönetim modelinin kökenini Orta Asya Türk devlet geleneği oluşturmakla birlikte, yerleşik hayata geçiş ve İslamiyet’in kabulü gibi iki büyük dönüşümün de etkileri yadsınmamalıdır. Ana devletin bugünkü İran coğrafyasında kurulmasından dolayı, eski İran ve İran-İslam devlet geleneği ile birlikte hem komşu hem rakip konumundaki Karahanlı ve Gazneli devletlerinin de Selçuklularla etkileşim içinde olduğu düşünülmektedir. Örgütsel yapının şekillenmesinde ve yönetim tarzında etkin rolü kabul edilen büyük vezir Nizamülmülk’ün devlete dair ideallerinin de ele alınması gereklidir. Bu çalışmada Selçuklu devlet yapısı ve yönetim anlayışının hangi yönetsel unsurların etkisinde şekillendiği, nasıl bir yönetsel zemine dayandığı ele alınmaktadır. Selçuklu yönetim yapısı ve anlayışında etkili olduğu değerlendirilen unsurlar kamu yönetimi disiplini çerçevesinde incelenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Selçuklular, Büyük Selçuklu Devleti, Türk Devlet Geleneği, Nizamülmülk

Kaynakça

• Alodalı, M. F. B. ve Usta, S. (2017). “Türk Yönetim Geleneğinde Hesap Verebilirlik Mekanizmaları: Divan-ı Mezalim ve Kamu Denetçiliği Kurumu”. Stratejik Kamu Yönetimi Dergisi, 3(6): 168-183.
• Altungök, A. (2014). “Sâsânî Kültür ve Medeniyetinin İslâm Kültür ve Medeniyetine Etkileri”. Tarih İncelemeleri Dergisi, 29(2): 445-487.
• Arıcı, H. (2005). Nizmü’l-Mülk Ve Selçuklu Müesseselerinin Oluşumundaki Yeri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Armağan, V. (2016). “Yusuf Has Hacip, Nizam‟ül Mülk ve Koçi Bey Örneğinden Hareketle Türk Kamu Yönetiminde Türk Yönetim Mirasının İzlerini Sürmek”. Aksaray Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 8(4): 86-99.
• Arslan, M. (1989). “Eski İran Devlet Geleneği ve Siyasetnameler”. İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, 3(1): 231 – 262.
• Başdin, A. (2017). “İçtimai Gelenekler Açısından Selçuklularda Toy, Düğün Törenleri ve Gelenekleri (Sultan Alp Arslan Dönemi)”. Bilecik Şeyh Edebali Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(2): 400-406.
• Cahen, C. (1990). İslamiyet: Doğuşundan Osmanlı Devleti’nin Kuruluşuna Kadar. (Çev. E. N. Erendor), Bilgi Yayınevi, Ankara.
• Cahen, C. (2002). Osmanlıdan Önce Anadolu. (Çev. E. Üyepazarcı), Tarih Vakfı Yurt Yayınlar, İstanbul.
• Canatan, K. (2009). “Geleneksel Siyaset ve Devlet Felsefesinin Bir Yorumu Olarak “Siyasetname” Büyük Devlet Adamı Nizamülmülk'ün Devlet ve Siyaset Anlayışı Üzerine”. Internationel Periodical For The Languages, Lıterature and History of Turkish or Turkıc, 4(7): 194- 220.
• Coşkun, Ö. (2016). “Türk Yönetim Sistemi Üzerine Kısa Bir Değerlendirme”. Uluslararası Dil, Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi, 2(2): 126-135.
• Divitçioğlu, S. (2000). Kök Türkler : (Kut, Küç, Ülüg). Ada Yayınları, İstanbul.
• Erdoğan, A. (2014). “İslamiyet‟ten Önce Türk Devletlerinde Meclis Anlayışı: Toy, Kengeş.
• Ersan, M. ve Alican, M. (2014). Selçukluları Yeniden Keşfetmek. Timaş Yayınları, İstanbul.
• Gordlevski, V. A. (1988). Anadolu Selçuklu Devleti. (Çev. A. Yaran), Onur Yayınları, Ankara.
• Gökalp, E. (2016). Devrim Sonrası İran İslam Cumhuriyeti’nde Siyaset. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Gökcan, Ö. (2018). “Machiavelli ve Nizamülmülk‟te Devlet Yönetimi: Hükümdar (Prens) ve Siyasetname Üzerine Karşılaştırmalı Bir Analiz”. Munzur Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6(12): 25-47.
• Güngör, E. (2003). Tarihte Türkler. Ötüken Yayınları, İstanbul.
• Kafesoğlu, İ. (1972). Selçuklu Tarihi. Millî Eğitim Basımevi, İstanbul.
• Kafesoğlu, İ. (1973). Büyük Selçuklu İmparatoru Sultan Melikşah. Millı Eğitim Basımevi, İstanbul.
• Kafesoğlu, İ. (1997). Türk Millî Kültürü. Ötüken Yayınları, İstanbul.
• Kömürcüoğlu, M. ve Kömürcüoğlu, Ş. (2009). “Güç ve Adalet Arasında Bir Devlet Adamı.
• Köprülü, F. (2011). “Selçukluler Zamanında Anadolu‟da Türk Medeniyeti”. Tarih İncelemeleri Dergisi, 26(1): 201-233.
• Köymen, M. A. (1986). Tuğrul Bey. Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara.
• Köymen, M. A. (1998). Selçuklu Devri Türk Tarihi. Akdtyk, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Köymen, M. A. (2001). Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Köymen, M. A. (2001). Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi. Türk Tarih Kurumu, Ankara.
• Kurpalidis, G. M. (2007). Büyük Selçuklu Devletinin İdari, Sosyal ve Ekonomik Tarihi. (Çev. İ. Kamalov), Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• Kurultay Örneği”. KSÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 11(1): 39-52.
• Lewıs, B. (1960). “İslam Devlet Müessese ve Telakkileri Üzerinde Bozkır Ahalisinin Tesiri”. İslam Tetkikleri Dergisi, 2(2-4): 209-230.
• Makdisi, G. (1975). “Les Rapports entre Calife et Sultan à l'époque Saljûqide”. International Journal of Middle East Studies, 6(2): 228- 236.
• Mecit, S. (2017). Anadolu Selçukluları Bir Hanedanın Evrimi. (Çev. Ö. Akpınar), İletişim yayınları, İstanbul.
• Mecit, S. (2017). Anadolu Selçukluları Bir Hanedanın Evrimi. (Çev. Ö. Akpınar), İletişim yayınları, İstanbul.
• Mokhtarpour, A. (2012). İran Devlet Modeli. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Nizamülmülk ve Siyasetname’si”. İlem Yıllık, 4(4): 43-66.
• Nizamülmülk. (2011). Siyasetname. (Çev. M. T. Ayar), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Ortaylı, İ. (2012). Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi. Cedit Neşriyat, Ankara. Ortaylı, İ. (2015). Türklerin Tarihi. Timaş Yayınları, İstanbul.
• Özer, A. (2002). Türk Anayasa Hukuku: Türklerin Devlet Anlayışı ve Anayasal Yapılanma.
• Özmen, A. (2014). “Siyasetname‟de Yönetim Felsefesi”. Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Elektronik Dergisi, 10: 202-218.
• Öztürk, M. N. (1999). Türk Devlet Felsefesi. Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• Parkinson, C. N. (1984). Siyasal Düşüncenin Evrimi. (Çev. M. Harmancı), Remzi Kitabevi, İstanbul.
• Peacock, A. C. (2016). Selçuklu Devleti'nin Kuruluşu: Yeni Bir Yorum. (Çev. Z. Rona), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul.
• Rosenthal E. (1996). Ortaçağ’da İslâm Siyaset Düşüncesi. (Çev. A. Çaksu), İz Yayınevi, İstanbul.
• Roux, J. P. (2004). Türklerin Tarihi Pasifik’ten Akdeniz’e 2000 Yıl. (Çev. A. Kazancıgil ve L. Arslan Özcan), Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• Sevim, A. ve Merçil E. (2014). Selçuklu Devletleri Tarihi: Siyaset, Teşkilat ve Kültür. Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
• Soysal, A. A. (1999). 12. 13. Yüzyıllarda İran Kültürünün Anadolu'ya Nüfuzu: Anadolu Selçukluları Üzerinde İran Tesirleri.
• Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Taşgit, Y. E. (2017). “Doğu‟da Yönetimin Esasları: Nizamü‟l Mülk‟ün Siyasetnamesi Üzerine Bir Değerlendirme”. Siyaset, Ekonomi ve Yönetim Araştırmaları Dergisi, 5(4): 201-215.
• Turan, O. (2003a). Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti. Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• Turan, O. (2003b). Türk Cihan Hâkimiyeti Metkuresi Tarihi. Ötüken Yayınları, İstanbul.
• Turan, O. (2004). Selçuklular Zamanında Türkiye: Siyasi Tarih: Alp Arslan'dan Osman Gazi'ye (1071-1318). Ötüken Yayın, İstanbul.
• Turan, O. (2017). Selçuklular ve İslamiyet. Ötüken Yayınları, İstanbul. Turhan Kitabevi, Ankara.
• Üçok, C., Mumcu, A. ve Bozkurt, G. (2002). Türk Hukuk Tarihi. Savaş Yayınları, Ankara.
• Weber, M. (2017). Bürokrasi ve Otorite. (Çev. B. Akın), Adres Yayınları, Ankara.
• Yavuzcan Anvarian Aghdam, G. (2013). Türkiye Selçukluları Devletinde Yöneten-Yönetilen İlişkileri. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.