Geçmişten Günümüze Fil Sırtında Lüks, Konfor, İhtişam ve Eğlence Arttırıcı Hizmet Vasıtaları

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 2, 477 - 546, 31.12.2024

Umut Kansoy

https://doi.org/10.71138/turkav.1567332

Öz

Çalışmanın ana sorusu Hint krallarının ve soyluların ilk çağlardan günümüze kadar filler üzerinde keyif ve konforlarını nasıl sağlandıkları ve bu sırada ihtişam, güç ve zenginliklerini nasıl sergiledikleridir. Fil üzerinde seyahat etmek tarih boyunca hükümdarların ve soyluların ayrıcalıkları arasında yer almıştır. Krallar ve soylular ülke hiyerarşisinde en yüksek statüye sahip olduklarından fil sırtında olsalar da rahatlarını, konforlarını sağlamak ve sosyal statülerini en güçlü şekilde yansıtmak gerekmektedir. Söz konusu faydaları temin etmek için birçok hizmet vasıtasından istifade edilmiştir. Bunların başlıcaları hükümdar şemsiyesi, tören yelpazesi, sineklik, buhurdan ve nargiledir. Söz konusu vasıtaların keyif ve konfor verme işlevleri önceliklidir. Bununla birlikte son derece kıymetli materyaller kullanılarak zarif ve estetik bir şekilde üretildiklerinden ihtişam, güç ve zenginlik sergilemenin de bir aracı haline gelmişlerdir. Doğal olarak bu vasıtaların çok sayıda hizmetçi tarafından kullanılıyor olması da aynı amaca hizmet etmektedir. Çalışmamızda incelenen araştırma sorusu daha önce hiçbir yazılı kaynakta incelenmemiştir. Dolayısıyla konuyla doğrudan ilgili yazılı bir kaynak bulunmamaktadır. Kaynak yetersizliği sorununu aşmak için dünya müzelerinin görsel arşivleri ve müzayede katalogları tarafımızdan titiz bir şekilde taranmıştır. Elde edilen görseller bağlamlarına göre tasnif edilerek çalışmaya dahil edilmiştir. Daha sonra bu veriler yazılı ana kaynaklar ve araştırma eserlerden elde edilen bilgilerle desteklenmiştir. Böylece söz konusu hizmet vasıtalarının tarihi bağlamları, taşıdıkları anlamlar ve kullanım amaçları ortaya konulmuştur. Makalede tanıtılan vasıtalar fillerle seyahat esnasında kullanılmakla birlikte hiçbirisi doğrudan fil koşum takımı değildir. Bununla birlikte fil eyeri, tahtırevanı, merdiveni ve fil arabası gibi bazı fil koşumları da aynı amaçlara hizmet etmek için kullanılmıştır. Dolayısıyla zikredilen fil koşum takımları, bu çalışmada incelenen ana soru ile bağlantılı olarak başka bir makalenin ana konusu olabilir.

Anahtar Kelimeler

Fil Sırtında Hizmet Vasıtaları, Çetr (Hükümdarlık Şemsiyesi), Tören Yelpazesi, Sineklik (Venchamaram), Nargile

Kaynakça

• “A Mughal silver and silver-gilt enamelled peacock feather fan, or 'morchal'”, https://zebregsroell.com/product/indian-mughal-fly-whisk BİLİRGEN, Emine (Topkapı Sarayı Müzesi Uzmanı), “Topkapı Sarayı Müzesi Hazine Bölümündeki Yelpaze ve Sineklikler”, https://www.antikalar.com/yelpaze-ve-sineklikler
• CHATTERJEE, Baijayanti, “Hookah smoking in colonial Calcutta”, 22 February 2022, https://wellcomecollection.org/stories/hookah-smoking-in-colonial-calcutta
• ÇAKMAK, Vahide, Adolesanların Nargilenin Sağlığa Etkileri İle İlgili Algıları, Sakarya Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya 2014.
• ÇAYCI, Ahmet, Selçuklularda Egemenlik Sembolleri, İz Yayıncılık, İstanbul 2008.
• DEHHODÂ, Ali Ekber, Ferheng-i Mutavassıt-i Dehhodâ, C. I-II, zîr-i nazar-i Seyyid Ca‘fer Şehîdî, Müessese-i İntişârât-i Dânişgâh-i Tahrân, Tahran h.ş. 1390.
• DİAGNE, İlknur Sertdemir, “Çin’de “Yelpaze” Kültürü ve Yelpazenin Tarihsel Gelişimdeki Sembolizmi”, Current Research in Social Sciences, 2/3 (September 2016), 96-106.
• DÜLGER, Mehmet, “Nargile, Tanıtılması ve Adabı”, Tütün Kitabı, ed. Emine Gürsoy Naskali, Kitabevi, İstanbul 2003, s. 604-612.
• ELLİOT, Sir Henry Miers, The History of India, as Told by Its Own Historians: The Muhammadan Period, Vol VI, ed. John Mras Dowson, Trübner and Company, London 1875.
• ENVERÎ, Hasan, Ferheng-i Feşorde-i Sohan, C. I-II, İntişârât-i Sohan. Tahran h.ş. 1382/2003. ERDEM, Sargon, “Buhurdan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. VI, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1992, s. 384-385.
• ERİM, Neşe, “Tütünün Ticari Bir Mal Olarak Ortaya Çıkışı: 1600-1900”, Tütün Kitabı, ed. Emine Gürsoy Naskali, Kitabevi, İstanbul 2003, s. 34-44.
• KANSOY, Umut, Delhi Türk Sultanlığı’nda Ordu (1206-1414), Marmara Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul 2018.
• KEİKHA SHAHİNPOUR, Mohammad Amin, Osmanlı ve Safevi İmparatorluklarında Eğlence Kültürü (1501-1735), Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Sakarya 2023.
• LENDHUP, Yeshi, “Poe (Incense sticks) Production in Bhutan”, ichLinks (Here you are only one click away from a wide range of Asia-Pacific ICH information and interesting content with the help of advanced digital Technologies), 2022, https://ichlinks.com/archive/materials/publicationsV.do?ichDataUid=13863594398109063362
• MARTİN, Roland “Hookah” Britannica, Sep. 26, 2024, https://www.britannica.com/topic/hookah
• MENON, Srikumar M., SİNHA, Anindya, “The elephant in the Buddhist art of Kanaganahalli, southern India”, Composing Worlds with Elephants (Interdisciplinary Dialogues), Chapter 6 Tusks of Wisdom, ed. N. Lainé, P. G. Keil, K. Rahmat, IRD Editions, France, Montpellier 2023, s. 123-135.
• MADHAVANKUTTY, M., “Aanachamayam: Fineries used in Elephant Pageants in Kerala”, Sahapedia, İndia 24 September 2019, https://www.sahapedia.org/aanachamayam-the-fineries-used-elephant-pageants-kerala#:~:text=The%20main%20items%20used%20in,peacock%20feather%20fans%20(alavattom).
• MADHAVANKUTTY, M., “Elephants in Rituals and Festivals of Kerala. Sahapedia”, Sahapedia, India 24 September 2019, https://www.sahapedia.org/elephants-rituals-and-festivals Map Academi, “Ceremonial Fly-Whisk”, https://mapacademy.io/article/ceremonial-fly-whisk/ “Peacock feather whisker ('Morchal')”, https://collections.vam.ac.uk/item/O117656/peacock-feather-whisker-morchal-peacock-feather-whisk-unknown/
• PHİLLİPS, William D., PHİLLİPS, Carla Rahn, İspanya’nın Kısa Tarihi, çev. Tuna Erkmen, Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, İstanbul 2016.
• REDDY, K. Srinath, GUPTA, Prakash C. (ed.), Report on Tobacco Control in India, Ministry of Health & Family Welfare, Government of India, New Delhi, İndia 2004.
• RHEAD, George Woolliscroft, History of the Fan, Kegan Paul, Trench, Trubner & Co. Ltd., London 1910.
• RUSSELL, James R., “Burdar”, Encyclopedia Iranica, Vol. IV, Fasc. 5 (1989), p. 555, https://www.iranicaonline.org/articles/burdar-pahl
• SİNGH, Anchal, “How to Naturally keep the Home air Clean and Fresh”, Timesofindia, 2020, https://timesofindia.indiatimes.com/readersblog/how-to-naturally-keep-the-home-air-clean-and-fresh/how-to-naturally-keep-the-home-air-clean-and-fresh-11749/
• Terra Doğal Yaşam, “Buhurdanlık Nedir? Nasıl Kullanılır?”, Terradogalyasam, 10 Temmuz, 2020, https://www.terradogalyasam.com/blog/icerik/buhurdanlik-nedir
• TÜRKELİ, Eda, “Osmanlı’da Tömbeki Tütünü ve Nargile Kültürü”, Genç Kalemler Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 4., S. 5 (2018), s. 104-106.
• ÜNAL, Metin, “Tütünün Dört Yüz Yılı”, Tütün Kitabı, ed. Emine Gürsoy Naskali, Kitabevi, İstanbul 2003, s. 17-33.
• WİNK, Andre, Ekber Şah, çev. U. Gezen, Vakıfbank Kültür Yayınları, İstanbul 2020 (Orijinal yayın tarihi, 2008).
• YADAV, Virendra Kumar, CHOUDHARY, Nisha, KHAN, Samreen Heena, KHAYAL, Areeba, RAVİ, Raman Kumar, KUMAR, Pankaj, MODİ, Shreya, GNANAMOORTHY, G., “Incense and Incense Sticks: Types, Components, Origin and Their Religious Beliefs and Importance Among Different Religions”, J.Bio.Innov, 9/6 (2020), 1420-1439.
• YALIN, İrfan, “Yelpazenin Ardındaki Tarih”, T24 Bağımsız İnternet Gazetesi, 19 Mayıs 2019, https://t24.com.tr/yazarlar/irfan-yalin/yelpazenin-ardindaki-tarih,22564
• YILMAZ, Fehmi, “Tütün Üzerine Düşünceler: Batıda ve Bizde”, Tütün Kitabı, ed. Emine Gürsoy Naskali, Kitabevi, İstanbul 2003, s. 3-16.
• “A Deccani Prince Riding an Elephant and Shah Jahan Riding An Elephant”, https://onlineonly.christies.com/s/looking-east-art-india-western-asia/album-page-deccani-prince-riding-elephant-shah-jahan-riding-elephant-9/21524
• “Akbar Crosses the Ganges on an Elephant”, http://collections.vam.ac.uk/item/O9633/akbar-crosses-the-ganges-on-painting-jagan/?epik
• “A Mughal Emerald And Ruby Inset Pale Grey Jade Flywhisk”, https://www.christies.com/lot/lot-a-mughal-emerald-and-ruby-inset-pale-4685099/?from=searchresults&intObjectID=4685099&sid=2f4ff1c8-ccf3-4a15-8163-bb1a94f06eeb
• “A Mughal silver and silver-gilt enamelled peacock feather fan, or 'morchal'”, https://zebregsroell.com/product/indian-mughal-fly-whisk
• “A nobleman riding in the howdah of an elephant, attended by a pankhiwala”, https://collections.vam.ac.uk/item/O433941/painting-unknown/
• “A silver embossed roundel (Ancient region of Gandhara, circa 1st century)”, https://www.bonhams.com/auction/21423/lot/70/a-silver-embossed-roundel-ancient-region-of-gandhara-circa-1st-century/
• “A Superb Antique Indian Ruby, Diamond And Enamel Fly-Whisk”, https://www.christies.com/lot/lot-a-superb-antique-indian-ruby-diamond-5620247/?from=salesummary&pos=259&intObjectID=5620247&sid=16d87424-aa23-4c7c-8192-6ec245bd35c8
• “Babürlü Sultanı Şah Cihan’ın Ava Gidişi”, https://museumsofindia.gov.in/repository/record/im_kol-R-14161-S-254-5967
• BANERJEE, Jacqueline, “Bertie’s Progress: The Prince of Wales in India, 1875-76: Part II, From Delhi to Bombay”, The Victorian Web, son güncelleme 3 Nisan 2014, http://www.victorianweb.org/history/empire/india/33.html
• “Brilliant Elephant Festival Grand finale at Uthralikkavu Temple in Kerala, India”, https://www.youtube.com/watch?v=4C0YYEg9txU
• BUBBAR, Prahlad, Indian Paintings and 19th Century Photographs, Prahlad Bubbar Ltd., London 19 April – 18 May 2012.
• “Captain James Tod Riding An Elephant With His Companions And Escort”, http://collections.vam.ac.uk/item/O405223/captain-james-tod-riding-an-painting-unknown/
• “Chasse mouches (chauri, morchal)”, https://collections.louvre.fr/ark:/53355/cl010330636
• “Corner Pillar”, https://museumsofindia.gov.in/repository/record/im_kol-256Bh-Arch-44448 Christie’s, Arts of India, Christie’s. London Thursday 26 May 2016.
• Christie’s, Maharajas & Mughal Magnificence, Christie, Manson & Woods Ltd., New York Wednesday 19 June 2019, chrome-extension://efaidnbmnnnibpcajpcglclefindmkaj/https://cache.luxurydaily.com/wp-content/uploads/2019/06/Christies-Maharajas-Mughal-Magnificence-June-19-2019-auction-catalog-2.pdf
• Çin Soğuk Silahları, “Efsaneye göre bu kılıç Dragon King'in en sevdiği eşyasıydı ve Tayland onu bir hazine olarak görüyor”, Çin 07.09.2017, https://k.sina.cn/article_5823644050_15b1dc192001001ph4.html?from=cul DALRYMPLE, Will, “The Last King of Golconda, Abul HasanTana Shah, deposed by Aurangzeb in 1687”, 16 Nis 2015, https://x.com/DalrympleWill/status/588610130419142656
• “Decorative Art”, https://museumsofindia.gov.in/repository/record/im_kol-AT-90-1507-10982
• “Decorative Art”, https://museumsofindia.gov.in/repository/record/im_kol-AT-90-1508-10980 DUTTA, Manas, “Mysore Palace History and Architecture”, Historyfinder, https://historyfinder.in/mysore-palace-history-and-architecture/
• “Eight Brahmins asking for Vessantaras white elephant, which he gives immediately as an act of great charity, scene from the Thai version of the Vessantara Jataka”, https://imagesonline.bl.uk/asset/164280/
• “Elephant in Ceremonial”, http://museumsofindia.gov.in/repository/record/sjm_hyd-XLVI-233-43023
• “Elephant Prcession”, https://museumsofindia.gov.in/repository/record/sjm_hyd-XLVI-234-43024 FINNEMORE, John. (text), MENPES, Mortimer (illustrated), Peeps at Many Lands: India, Adam and Charles Black, London 1910 ve Ebook-2014. https://www.gutenberg.org/cache/epub/44968/pg44968-images.pdf
• Firdawsī, Kitāb-i Shāhnāmah / Firdawsī al-Tūsī, Shīrāz, 1589 or 90, Princeton University Library, Third Series no. 310e, https://catalog.princeton.edu/catalog/9930604743506421#view
• “Golden Howdah inside Mysore palace”, https://www.flickr.com/photos/119062574@N05/31263018307/in/album-72157697716765710/
• GHOSH, Soma, BAHETİ, Pallavi, “Huqqa in Art: Exploring splendid 'huqqas' and 'huqqa' depictions made across the world in the Salar Jung Museum collection (1600-1950)”, by Salar Jung Museum, https://artsandculture.google.com/story/huqqa-in-art-salar-jung-museum/HAUhoO7GddMJmA?hl=en