Moğol İmparatorluğu Haber Teşkilâtında Tacirlerin Rolü

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 2, 591 - 608, 31.12.2024

Rakkuş Karaduman

https://doi.org/10.71138/turkav.1577101

Öz

Moğollarda haber alma teşkilâtı Cengiz Han döneminde vücut bulmuş ve ardılları tarafından da geliştirilerek devam etmiştir. Haber alma teşkilâtının temel taşlarından birini de tacirler oluşturmuştur. Tacirler gözlem yetenekleriyle ticaret yaptıkları her bölgenin siyasi, ekonomik ve sosyal durumu hakkında çok önemli bilgiler edinirlerdi. Ticaretleri sebebiyle birçok bölgede temasları bulunuyor, İran’dan Çin’e kadar kervanlarının geçtiği tüm güzergâhları ve yolların durumunu iyi biliyorlardı. Ayrıca halk arasında çok geniş bir yelpazede propaganda yapma imkânına sahiplerdi. Ayrıca okuryazarlık, gittikleri bölgenin dilini konuşma gibi yetenekleri de vardı. Bu nedenlerle Moğollar tacirleri ticari ajan, diplomatik elçi, casus, vergi tahsildarı ve sivil yetkili olarak pek çok alanda kullanmışlardır. Bu dönemde yürürlüğe giren Pax Mongolica’da (Moğol barışı) tacirlerin sadece ticaret yapmalarını kolaylaştırmamış aynı zamanda haber alma sisteminin de güçlenmesini sağlamıştır. 1233 Temmuz tarihli bir imparatorluk kararnamesinde, askeri karargâhtan gelen haberciler ticaret yapan Müslümanlara rastlarsa, tacirlerin işi ne olursa olsun, istasyonlar arasında binmek için atlarına el konulabileceği hükmü konmuştur. Buradan tacirlerin sistemi yoğun bir şekilde kullandıkları, askeri emirlerin akışını engellemedikleri takdirde bunu yapma hakkına sahip oldukları ve diğer resmi gezginler gibi mallarını doğrudan aldıkları açıktır. Moğollarda tacirlerin bunlar dışında diplomatik faaliyetler gösterdiği de bilinmektedir. Ancak tacirlerin kendilerine verilen ayrıcalıkları zamanla kötüye kullanarak tefecilik yapmaları, yüksek faizli borç para verme gibi hadiseler neticesinde bazı yetki kısıtlamalarına gidilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tacir, ticaret, elçi, casus, istihbarat.

Etik Beyan

Bu çalışma Prof. Dr. Kazım Paydaş danışmanlığında Harran Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümü'nde tamamlan "Moğollar ve Memlûklerde Haber Alma Teşkilâtı" başlıklı doktora tezinden üretilmiştir.

Kaynakça

• Abdullah b. Fazlullah-ı Şirazî, Tecziyetü’l-Emsâr meşhur be Târîh-i Vassâf, neşr. Ahmed Hâtemî, Neşr-i Ulum, Tahran 1401 h.ş.
• Abû’l Farac, Abû’l-Farac Tarihi, C. 2, çev. Ömer Rıza Doğrul, TTK Yayınları, Ankara 1999.
• Aknerli Grigor, Okçu Milletin Tarihi, çev. Hrant D. Andreasyan, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2012.
• Alaaddin Ata Melik Cüveynî. Tarih-i Cihangüşa, C. 1-2-3. çev. Mürsel Öztürk, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Ankara 1988.
• ALLSEN, Thomas T., Mongol Imperıalısm the polıcıes of the Grand Qan Möngke in Chına, Russıa, and the Islamıc Lands, 1251-1259, Unıversıty of Calıfornıa Press, London 1987.
• ATWOOD, Christopher P. Encyclopedia of Mongolia and the Mongol Empire, Facts On File Inc, New York 2004.
• BARTHOLD, V. V. Moğol İstilasına Kadar Türkistan. haz. Hakkı Dursun Yıldız, TTK Yayınları, Ankara 1990.
• BUELL, P.D., Historical Dictionary of the Mongol World Empire, Oxford 2003.
• Çinli Zhang Dehui’in Prens Kubilay’ın Yaz Kampına Yolculuğu (1247-1248). çev. Anıl Yasin Oğuz, Kitabevi Yayınları, İstanbul 2022.
• DELİBALTA, Yavuz. “Moğollarda İstihbarat Faaliyetleri”. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, 13/25, Sonbahar 2021, ss. 788-800.
• DVORNİK, Francis, Origins of Intelligence Services, Rutgers University Press, New Jersey 2016.
• Ebü’l-Ferec İbnü’l-İbri, Târîhu Muhtasari’d-Düvel. çev. Şerafeddin Yaltkaya, TTK Yayınları, Ankara 2011.
• GÖMEÇ, Sadettin Yağmur, Türk Tarihinde Çingizliler. Berikan Yayınevi, Ankara 2017.
• KAFALI, Mustafa, Çağatay Hanlığı, Berikan Yayınevi, Ankara 2005.
• KAFESOĞLU, İbrahim, Harezmşahlar Devleti Tarihi, TTK Yayınevi, Ankara 1956.
• KALAN, Ekrem. “Geç Ortaçağ’da İpek Yolunda Diplomat ve Ajan Olarak Tüccarlar”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 5/12, Türkiye 2017, ss. 91-96.
• MAY, Timothy, Moğol Savaş Sanatı, çev. Mustafa Uyar, Kronik Kitap, İstanbul 2022.
• Moğolların Gizli Tarihi. çev. Ahmet Temir, TTK Yayınları, Ankara 2010.
• MORGAN, David. The Mongols, Blacwell publishing, USA 1986.
• Plano Carpini Moğolistan Seyahatnamesi 13. Yüzyılda Avrupa’dan Asya’ya Yolculuk (1245-1247). çev. Ergin Ayan, Gece Kitaplığı, Ankara 2014.
• Reşîdüddîn Fazlullah, Cami’u’t-Tevârih (Târih-i Mübarek-i Gâzânî) 1-2, neşr. Muhammed Ruşen ve Mustafa Musevi, Miras-ı Mektub, Tahran 1394 h.ş.
• SİLVERSTEİN, Adam. J., Postal Systems in the Pre-Modern Islamic World, Cambridge University Press, New York 2007.
• SPULER, Bertold Zolotoya Orda Mongoli v Russii 1223-1502 gg., çev. M.S. Gatina, Institut istorii im, Kazan 2016.
• TUĞRUL, Mehmet, KORKUT, Cem, “Cengiz Han’ın İktisat Düşüncesi ve Mirası”, Cengiz Han ve Mirası, Türkiye Bilimleri Akademisi, Ankara 2021, ss. 150-168.
• UYAR, Mustafa, “Orta Çağ’da Çin ve Orta Doğu Arasındaki Ticarette Moğol Himayesi”, Orta Çağ’da Ticaret, Selenge Yayınları, İstanbul 2022, ss.163-170.
• VERNADSKY, Goerge. Moğollar ve Ruslar. çev. Eşref Bengi Özbilen, Selenge Yayınları, İstanbul 2019.
• YAKUBOVSKY, A. Yu., Altın Ordu ve Çöküşü, çev. Hasan Eren, Milli Eğitim Basımevi, Ankara 1976.