Öz
Bei meiner Beschäftigung mit dem Türkischen fielen mir drei Formen der lexikalischen, grammatischen und syntaktischen Hervorhebung besonders auf, die aus der Sicht des deutschen Muttersprachlers offenbar Spezifika des Türkischen sind. Da ist zum einen die Betonung vurgulama in ihren verschiedenen Variationen zu nennen, der man in den genannten drei Bereichen begegnet, alsdann die durch ihre Doppelfunktionen signalisierte aspektuale, modale und/oder temporale Präzisierung der sogenannten periphrastischen Verbformen, für die ich den türkischen Terminus belirginleştirme “klares Herausstellen” (der beiden funktionalen Inhalte) gewählt habe, und drittens das sprachliche Phänomen der “Gewichtung” ağırlıklandırma, ein ebenfalls von mir geprägter Terminus, worüber ich auf dem Fünften Internationalen Kongress der türkischen Sprache(-n) in Ankara 2004 referiert hatte, der jetzt das Thema dieses Aufsatzes ist.
Die substantivischen und adjektivischen Fügungen - isim tamlaması: sıfat tamlaması – unterscheiden sich nicht durch die Wortklasse Substantiv – Adjektiv des bestimmenden Teils, sondern allein durch die den Bezug zu einer 3. Person signalisierenden –Sİ-Suffigierung: tarım işçisi Landarbeiter : konuk işçi Gastarbeiter; zenginler ülkesi ein Land der Reichen : zengin ülke ein reiches Land. Bei einer substantivischen Fügung ist das bestimmende Wort durch den Bezug des dadurch bestimmten Wortes gewichtet, während in einer adjektivischen Fügung das Attribut ungewichtet bleibt. Und in einer Genitivverbindung – evin kapısı die Tür des Hauses – ist die Gewichtung des 1. Teils durch die Genitivfunktion wieder aufgehoben. Diese Feststellungen sind besonders von Belang, wenn man das Türkische mit dem Deutschen vergleicht. İstanbul - tarih ve değişim şehri. Istanbul – eine Stadt der Geschichte und des Wandels. Tarih und değişim sind hier gewichtet, deshalb im Türkischen kein Genitiv! Aber: İstanbul’da her yerde tarihin izlerine rastlamak mümkündür. In Istanbul kann man überall den Spuren der Geschichte begegnen. Jetzt geht es um die einzelnen historischen Denkmäler der Stadt.
Dem Unterschied von Gewichtung und Nicht-Gewichtung begegnen wir auch bei –ki Türkiye’de toplumsal değişim gesellschaftlicher Wandel in der Türkei: Türkiye’deki toplumsal değişim der in der Türkei stattfindende gesellschaftliche Wandel, wobei im ersten Fall toplumsal değişim ungewichtet bleibt, im zweiten Fall dagegen durch –ki gewichtet wird. Bei der Verwendung von Aktiv und Passiv unterscheiden sich beide Sprachen ebenfalls in dieser speziellen Frage. Hierfür ist vor allem das Thema-Rhema-Problem ausschlaggebend.
Anahtar Kelimeler
Öz
Türkçeyi araştırırken, anadili Almanca olan benim gibi bir kişinin bakış açısından Türk dilinin birer özelliği sayılabilecek sözlüksel, dilbilgisel ve sözdizimsel düzeylerine ait üç tür belirleme dikkatimi çekmişti. Bunların birincisi, dilin her üç düzeyinde kullanılagelen vurgulamadır. İkincisi, işlevsel terim olarak belirginleştirme adını uygun gördüğüm verbes périfrastiques denilen birleşik eylemlerin çifte fonksiyonlarından ileri gelen görünüş, kip ya da zaman açılarından gerçekleşen belirginleşmelerdir. Üçüncüsü ise, terim olarak gene kendim seçtiğim, 2004 yılında Ankara’da gerçekleştirilen Beşinci Uluslararası Türk Dili Kurultayı’nda sunduğum bildirimin ve şimdi bu makalemin konusu olan ağırlıklandırma ilkesidir.
İsim ve sıfat tamlamaları, ikinci öğesini anlamı itibariyle belirten birinci öğesinin isim ve sıfat sözbölüklerinden hangisine ait olduğu yönünden değil, tamlamaların bu iki öğesi arasında bağlantı kuran iyelik eki –Sİ-‘nin var olup olmadığına göre birbirlerinden farklıdır. Örneklerden tarım işçisi : konuk işçi; zenginler ülkesi: zengin ülke. İsim tamlamalarında –Sİ- ekli olan belirtilen ikinci sözcük, bağlantı kuran iyelik eki aracıyla onu belirten birinci sözcüğü ağırlıklandırır. Oysaki iyelik eki olmayan sıfat tamlamalarındaki belirten sıfat ağırlıklı değildir. Diğer yandan evin kapısı gibi tamlayan durumu aracıyla gerçekleştirilen isim birleşmelerinde de birinci ismin ağırlıklı olması sözkonusu olamaz, çünkü durumlar düzeyinde bağlantı kurma fonksiyonuna sahip olan –in hali bu özelliği kaldırır.
Saptadığım bu hususlar özellikle ağırlıklandırma ilkesi yönünden Türkçeyi Almanca ile karşılaştırdığımız zaman önemli olur. Yazar örneğin reklam broşüründe , “İstanbul – tarih ve değişim şehri” cümlesinde yalın durum yerine tamlayan durumu kullanmış olsaydı, dil hatası yapmış olurdu, çünkü altını çizdiğim ismin ikisi içerikleri bakımından ağırlıklıdır. Almancada ise bu tür ağırlandırma olmadığından iyelik zamiri değil, yalnız tamlayan durum (Genitiv) bu iki ismin bir tamlama olmasını sağlar: Istanbul – eine Stadt der Geschichte und des Wandels. Metin şöyle devam ediyor. İstanbul’da her yerde tarihin izlerine rastlamak mümkündür. Yazarın tarih izlerine değil, tarihin izlerine demesi, aynı zaman metninin devamında artık şehrin tarihsel sanat eserlerinden bahsetmek istemesine bir işarettir.
Ağırlıklandırma ve ağırlıklandırmamadan ileri gelen anlamsal, dilbilgisel ve sözdizimsel farklılıklara ilgi eki –ki’de ve etken: edilgen tümcelerde rastlayabiliriz. – Türkiyede toplumsal değişim: Türkiye’deki toplumsal değişim. Son cümlede “toplumsal değişim” ağırlıklı iken, birinci cümle bu özelliğe sahip değildir. İki cümlenin anlamları ve onların kullanılması buna göre farklıdır. Etken ve edilgen cümlelere gelince dilbilimcilerin sık sık değindikleri konu – yorum kuralı sözkonusu olur. Bu kuralı da ağırlıklandırma ilkesi yönünden ele almak mümkündür. Böylece iki dilimiz arasındaki farkları örneklerle daha iyi açıklayabiliriz.
Anahtar Kelimeler
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 1 Haziran 2009 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2009 Cilt: 10 Sayı: 17 |