Ubeydullâh Han as The Follower of Yasavî

Yıl 2009, Cilt: 10 Sayı: 18, 13 - 33, 01.12.2009

Gülşen Seyhan Alışık

Öz

Ubeydullah (b.1488-1489/d.1539, who was the fourth khan of the Transoxiana Uzbeks, and whose family roots went back to Chingiz Khan, was son of Mahmud Sultan son of Ebu’l-Hayr Khan. As the other sultans and khans belonging to Shaibanid dynasty, Ubeydullah Khan was a true-bred intellectual who wrote both in Arabic and Persian. For he had a good mastery of the Islamic theology, he was capable of translating the Quran into Turkish within the frame of Sunnite tradition. Ubeydullah Khan, as his uncle Shaibani Khan did, developed an original state administration system integrating Islamic canon law with Chingiz Khan’s acts. Ubeydullah Khan was brought up in a cultural environment where the Yasavi apprehension was predominant. One of his works, titled Divân-i Hiqmat, is significant in this respect. This work contains the poems written in the hiqmat style, normally not used in his other diwans. Ubeydullah Khan, besides “Ubeydî”, also used the appellations such as “Qul Ubeydî” or “Misqin Ubeydi”. In this article, certain examples from his hiqmats, especially those reflecting the Yasavi effects on his activities as a statesman are evaluated.

Anahtar Kelimeler

Ubeydullâh Khan, Shabanids, Khoca Ahmed-i Yasavî, Yasavî followers, hiqmat, Divân-ı Hiqmat.

Yesevî Takipçisi Olarak Ubeydullâh Han

Öz

Soyu Çingiz Han’a dayanan Maveraünnehir Özbeklerinin dördüncü hanı Ubeydullâh Han (d.1488-1489/ö. 1539), Ebu’l-Hayr Han’ın oğlu Mahmud Sultan’ın oğludur. Şeybânî sülalesine mensup diğer sultan ve hanlar gibi Ubeydullâh Han da Arapça ve Farsçayı eser verecek kadar iyi bilen, Kur’an’ı tercüme edebilecek ölçüde dinî bilimlere vakıf, koyu sünni gelenek içerisinde, dönemin en iyi hocalarından ders alarak yetişmiştir.
Amcası Şeybanî Han gibi o da islâm fıkhını Çingiz Han yasaları ile birleştirerek bir devlet yönetimi anlayışı geliştirmiştir. Ubeydullâh Han, Yesevîlik anlayışının hâkim olduğu bir kültür çevresi içerisinde yetiştirilmiştir. Ubeydullâh Han’ın eserlerinden biri bu bakımdan çok önemlidir: Divân-ı Hikmet. Divân-ı Hikmet, Ubeydullah Han’ın divanlarında bulunmayan hikmet tarzında şiirlerini içermektedir. Ubeydullâh Han, hikmetlerinde ‘Ubeydî yanında Kul ‘Ubeydî, Miskin ‘Ubeydî mahlaslarını kullanmıştır.
Bu makalede, Ubeydullah Han’ın yaşamı, hikmetlerinden örnekler ve özellikle kendi hikmetlerinden hareketle devlet adamı olarak icraatları üzerindeki Yesevî etkisi değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Ubeydullâh Han, Şeybânîler, Ahmed-i Yesevî, Yesevî takipçileri, hikmet, Divân-ı Hikmet.

Kaynakça

• AÇIKGÖZ, Özkan (2002), "Fıkıh, Kelam ve Tasavvuf Alanında Hanefilik, Maturidilik ve
• Yeseviliğin 'Türk Müslümanlığı' Zaviyesinden Tahlili", Bilig, Kış: 25-56
• AKA, İsmail (1996), "Ortaasya'da İslamiyetin Yayılması ve Ahmed Yesevî Sevgisi", Ahmed- i Yesevî, Hayatı-Eserleri- Fikirleri- Tesirleri, Seha Neşriyat, İstanbul.
• ALIŞIK, Gülşen Seyhan (2002), Nâm-ı Hak (Metin-Tercüme-Dizin-Tıpkıbasım), İstanbul.
• ALPARGU, Mehmet (1992), "Bir Özbek Hanı Ubeydullâh Han", TK, 346: 339-351.
• ALPARSLAN, Neşe , 1968: Ubeydullah Han (Ubeydî) ve Divanının Edisyon Kritiği, İÜ. Edebiyat Fak. Türkiyat Enst. Tez Nu. 812
• AŞKAR, Mustafa (2001), Tasavvuf Tarihi Literatürü, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayımları/2739.
• ATEŞ, Ahmet (1964), "Ubeydullâh Han'ın Bilinmeyen Mensur Bir Eseri",TDAYB 1964, Ankara: 127-135.
• AZMİ, Bilgin (1995),"Tasavvuf ve Tekke Edebiyatı", İlmî Araştırmalar, I, İstanbul: 61-82.
• BARDAKÇI, M. Necmeddin (2002), “Şâh-ı Nakşbend ve Türk Dünyasındaki Etkileri”, Türkler, 5, Ankara: 552-560.
• BARTHOLD, V. V. (1990), Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, (Hazırlayan: Hakkı Dursun Yıldız), Ankara: TTK.
• BARUTCU-ÖZÖNDER, Sema (1996), Muhâkemetü'l-Lugateyn. Ankara: TDK Yayın Nu. 656.
• BEKCANOV, İsmoil (1993), Hasanhoca Nisoriy Muzakkiri Ahbob (Dustlar Yadnoması), Toşkent: Abdulla Kadiri Nomıdagı Halg Merosi Naşriyeti.
• BODROGLİGETİ, A.J.E. (1972), "İslamic Terms in Eastern Middle Turkic”, Acta Orientalia Scientiarum Hungaricae XXV: 355-367.
• BODROGLİGETİ, A.J.E. (1983), "Sheykh Sharaf's 'Mukaddimetu's-Salât' in Eastern Turkic: An Early Central Asian Popular Manuel on İslam", UAJh 55: 92-142.
• BREGEL, Y[uri] (1990), “The Khanate of Bukhara and Khorasan”, Enscyclopædia Iranica (Ed. Ehsan Yarshater), Routledge- Kegan Paul, Lndon-Boston and Henley: Vol IV p., 521-524.
• BREGEL, Y[uri] (1990), “Bukhara III After the Mongol Invasion”, Enscyclopædia Iranica (Ed. Ehsan Yarshater) Routledge- Kegan Paul, Lndon-Boston and Henley: Vol IV p. 515-521.
• BUELL, P. D. (1979), “Sino-Khitan administration in Mongol Bukhara”, Journal of Asian History, 13/2: 121-151.
• ECKMANN, János (1966), Chagatay Manual. Bloomington.
• ECKMANN, Jánosh (1964), "Die Tschaghataische Literature", Philolologiae Turcicae Fundamenta, 2, Wiesbaden: 364-365.
• ECKMANN, Jánosh (1988), Çağatayca El Kitabı, (Çev.: Günay Karaağaç), İstanbul.
• ECKMANN, Jánosh 1996), “Çağatay Dili Örnekleri IV Ubeydullâh Han’ın eserlerinden Parçalar”, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, (Haz.:Osman Fikri Sertkaya), Ankara: 407-438.
• ERASLAN Kemal (1973), "Halis'in Hikmetleri", TDED XX, , İstanbul: 105-106.
• ERASLAN, Kemal (1986a), "XVI. Yüzyıl Çağatay Edebiyatı: Ubeydullâh Hân", Başlangıcından Günümüze Kadar Büyük Türk Klasikleri, 4.: 339-351.
• ERASLAN, Kemal (1986b), "Çağatay şiiri", Türk Dili Türk şiiri Özel Sayısı 11 (Divan
• şiiri), sayı 415,416,417, Ankara: TDK Yay, 687-692.
• ERASLAN, Kemal (2000), Divan-ı Hikmet'ten Seçmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı 1000 Temel Eser
• ERGİN, Muharrem (1949), “Câmi-ül-Me‘âni’deki Türkçe Şiirler”, TDED, 3, Ankara: 539- 569.
• FERİDUN BEG AHMED (1274/1858), Mecmua-i Münşa‘âtüs.-Salâtin [ikinci tab], İstanbul.
• GÜNDOĞDU, Abdullah (2002), “Şiban Han Sülalesi ve Özbek Ulusunun Teşekkülü”, Türkler, 8. Cilt, Ankara: 606-616.
• Fazlullâh Ruzbehânî HUNCÎ. Kitâb-i Sülûkü’l- Mülûk, BM. Or. 253.
• FRYE, N. Richard (1990), "Bukhara in Pre-Islamic Times", Encyclopaedia Iranica, Vol. IV, p. 512, Routledge and Kegan Paul, London and New York.
• HAYITMETOV, A. (1994), Kul Ubeydî Vefâ Kılsang” Türkî Divândan Numûneler, Taşkent.[Tanıtması için bakınız: Özdarendeli, Çağrı (1997), “Abdulkadir Hayıtmetov, Çağatay Edebiyatında Kul Ubeydî”, Türk Kültürü, 413 (35) Ankara: Türk Kültürü Araştırmaları Enstitüsü Yay, 543-546.)
• HEREVİ, Najeeb Mayel (1999), Mozakker-i Ahbâb (Reminiscent of friends) , Persian literature and culture in 10th Century hicrî, Sayyed Hassan Khājeh Naghib al-ashraf Bokharien Niknamed Nethārie, Neşr-i Merkez: Tehran.
• Hoca Ahmed Yesevî Özel Sayısı, Erdem. C2/21 1995, Ankara
• HOFFMAN, H. F.(1969), Turkish Literature, A Bio-Bibliographical Survey, Section III, Part I, Vol. 6.
• HONCI, Fazlullah Bin Ruzbehânî: Kitâbi Sülûkü’l Mülûk, BM. Or. 253.
• HONCI, Fazlullah Bin Ruzbehânî (1962), Mehmân-Nâme-ye Bokhârâ [edited by
• Kitâbi Sülûkü’l Mülûk, BM. Or. 253.
• Kitâb----i Sülûkü’l Mülûk, BM. Or. 253. i Sülûkü’l Mülûk, BM. Or. 253. i Sülûkü’l---- Mülûk, BM. Or. 253. Mülûk, BM. Or. 253. Mülûk, BM. Or. 253.
• SOTODEH, Manoocehr] Tehran.
• HOWORTH, H. H (1880). History of Mongols, Part II, London , s. 712-723.
• KHWACA BAHA AL-DIN NITHARI BUKHARI (1969), Mudhakkir-i Ahbâb, [Edited vith Critical Notes and Introduction, Syed Muhammed Fazlullah]
• GHULEM SORVAR (1939), History of Shah Ismail Safawî, Alıgarh.
• KAYA, Önal (2001), "Doğu Türk Yazı Dili Araştırmaları III ‘Ubeydu'llāh Ĥan: Arapça ve Türkçe Hikmetler", Türkoloji Dergisi, XIV(1), Ankara: 27-59.
• KAYA, Önal (2003), Doğu Türk Yazı Dili ve Edebiyatı Araştırmaları I: Kul Ubeydî (XVI. yüzyıl) ve Kul Şerîf(XII. yüzyıl), Bişkek.
• KHWACA BAHA AL-DN NİTHARİ BUKHARİ (1969), Mudhakkir-i Ahbâb, [Edited vith Critical Notes and Introduction, Syed Muhammed Fazlullah].
• KILIÇ, Nurten (1999), Siyasal kültürde Değişim: Şeybani Han ve Özbek Siyasal Oluşumu (1500-1510), Ankara Üniversitesi, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara.
• KILIÇ-SCHUBEL, Nurten (2002), “XVI. Yüzyılda Orta Asya’da Politik Düzen: Maveraünnehir-Özbek Hanlığı (Şibanîler) Meşruiyet Hâkimiyet ve Hukuk”, Türkler, 8, Ankara: 624-633.
• KÖPRÜLÜ, Fuat (1977), "Çağatay Edebiyatı", İA,3. İstanbul: 270-323.
• KÖPRÜLÜ, Fuat (19898), Edebiyat Araştırmaları II, İstanbul.
• KÖPRÜLÜ, Fuat (1993), Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara.
• KURNAZ, Cemal- TATCI, Mustafa (2000). Yesevîlik Bilgisi, Ankara: MEB Bilim ve Kültür Eserleri Dizisi:1177.
• KUT, Günay (1989), Tercüman Gazetesi Kütüphanesi Yazmalar Kataloğu I, İstanbul.
• LEVEND, Agâh Sırrı (1972), "Dinî Edebiyatımızın Başlıca Ürünleri", TDAYB, Ankara: 35- 80.
• LOWICK, N.M. (1966): "Shaybanid Silver Coins", Numismatic Cronicle, ser. 6-7.
• MA'RUFOV, Z. M. (1981), Uzbek Tilining İzâhli Lugati, I A-R; II R-X, Moskva.
• MORGAN, David (2000), The Mongols, Blackwell Publishers, Oxford.
• OCAK, Ahmet Yaşar (2006), “Ahmed-i Yesevî ve Yesevîlik”, Talat Sait Halman ve diğerleri (ed.), Türk Edebiyatı Tarihi 1, Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yay.: 591-606.
• ÖZERGİN, M. Kemal (1980), "Dinî Tasavvufî Edebiyatımızda Divan-ı Hikmet", Nesil Dergisi 4/45-46, s. 8-12.
• ÖZTELLİ, Cahit (1959), "Fuzûlî Bibliyografyası’na Yeni Katmalar", Türk Dili, VIII (90), Ankara: 335
• SAVORY, R. M. (1987), Studies on the History of Safavid Iran, London.
• ŞARIPOV, Cumaniyaz (1965), Uzbekistanda Tarcıma Tarıhıdan. Taşkent, Özbekistan CCR “Fan” Naşriyatı.
• ŞEYH SÜLEYMAN EFENDİ, H. (1293), Lügat-ı Çağatay ve Türkî-i Osmanî, İstanbul.
• SCHIMMEL, A. (1960), “Some Notes on the Cultural Activity of the First Uzbek Rulers”, Journal of the Pakistan Historical Society, Vol: VIII/IV: 149-166.
• SÜLEYMAN BOKİRGONİY (1991), Bokirğon Kitobi, Yazuvçi Neşriyeti, Taşkent
• TOGAN, Zeki Veldî (1953), "Yesevîliğe Dair Bazı Yeni Malûmat", Fuad Köprülü Armağanı, İstanbul: 523-529.
• TOGAN, Zeki Veldî (1969), “Hâtıralar Türkistan ve Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri”, Köprülü Armağanı, İstanbul: Tan Matbaası.
• TOGAN, Zeki Velidi (19812), Bugünkü Türkili ve Türkistan ve Yakın Tarihi, İstanbul: Enderun Kitabevi
• TOLSTOV, S.P., NAİYEV, R.N., GULAMOV, Y.G.,(1956), Uzbekistan SSR Tarihi, II Cilt, Taşkent.
• TÜRER, Osman O. (1995), "Türk Dünyasında İslâm'ın Yerleşmesi ve Muhafazasında Sûfî Tarikatlerve Yesevî'nin Rolü", Milletlerarası Hoca Ahmad Yesevî Sempozyumu, Kayseri: 361-368.
• VAMBERY, Armin (1873), History of Bokhara , London.
• YILDIRIM, Talip (2003), “Ubeydullâh Han: Risâle-yi Fi- Hakk-ı Mesâil-i Vuzû”, Türklük Bilimi Araştırmaları,14 , Niğde:127-164.
• Tevârih-i Güzide-i Nusret-nâme. BM. Or. 3222 (müellifi belli değildir)
• ZÜLFİKAR, Hamza (1974), “Çağatayca Bir Kuran Tefsiri”, Türkoloji Dergisi, C.:VI, sayı:1, Ankara.