GÜNEŞİN DEĞERLİ TAŞLARA ETKİSİYLE İLGİLİ İNANIŞLARIN HİMAYE İLİŞKİLERİ BAĞLAMINDA ŞİİRDE ESTETİK BİR UNSUR OLARAK KULLANILMASI ÜZERİNE

Yıl 2025, Cilt: 6 Sayı: 1, 37 - 47, 29.06.2025

Dilek Aksoylu Çavdar , Mücahit Kaçar

Öz

Osmanlı sahası klasik Türk edebiyatında sanatın gelişim ve dönüşümünde önemli bir yeri olduğu bilinen himayeyi elde etmek için hâmilere eser sunan yahut onlardan gördükleri himayenin devamını talep eden sanatçılar, bu taleplerini genellikle çerâğ ve terbiyet gibi muhatabın anlayacağı bazı anahtar kelimeler kullanarak dile getirirlerdi. Şairlerin himaye talebi yahut devamı konusunda genellikle “terbiyet” kavramı etrafında birtakım benzetmeler ve inançlar üzerinden niyetlerini ifade ettikleri, bunu hâmiye hatırlattıkları görülmektedir. Bu bağlamda, güneş ve değerli taşlar ilişkisine dair inançların özellikle himaye bağlamında kaleme alınmış beyitlere anlam düzeyinde estetik bir değer katan önemli başvuru kaynaklarından biri olduğu görülmektedir. Şairler, himayeyi farklı bağlamlarda ele aldıkları şiirlerinde, güneşin değersiz taşları değerli hâle getirmesiyle ilgili inançları bazen göndermelerle bazen de doğrudan zikrederek düşüncelerinin dayanağı yahut teşbih unsuru olarak kullanmışlrdır. Bu çalışmada, şairlerin himaye taleplerini ifade ettikleri şiirlerinde en çok başvurup telmihte bulundukları hususlardan birisi olan güneşin değerli taşlara etkisiyle ilgili inançlara işaret edilerek şairlerin bunları himâye talebi bağlamında yazdıkları şiirlerde estetik bir unsur olarak nasıl kullandıklarına değinilmektedir.

Anahtar Kelimeler

himaye , güneş , değerli taşlar , terbiyet , Divan şiiri

Kaynakça

• Aksoy, Gürsel (2021). Aristoteles’in Taşlar Kitabı – Kitâbu’l-Ahcâr li-Aristâtâlîs [İnceleme-Arapça Metin-Çeviri-Yorum]. 2. Baskı, İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları.
• Aksoyak, İ. Hakkı (2018). Gelibolulu Mustafa Âlî Divanı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Ambross, Edith, Candid Penstrokes (1982) The Lyrics of Me’âlî, an Ottoman Poet of the 16th Century, Berlin: Klaus Schwarz Werlag.
• Argunşah, Mustafa (1999). Muhammed b. Mahmûd-ı Şirvânî, Tuhfe-i Murâdî: İnceleme – Metin – Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ayvazoğlu, Beşir (2000). “İlmü’l-cemâl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 22, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 146-148.
• Bostock, John, H. T. Rıley (1855). The Natural History of Pliny. Vol. 2, London: H. G. Bohn.
• Bostock, John, H. T. Rıley (1857). The Natural History of Pliny. Vol. 6, London: H. G. Bohn.
• Budge, E. A. Wallis (1930). Amulets and Superstitions. London: Oxford University Press.
• Bulfinch, Thomas (2011). Bulfinch Mitolojileri. Çev. Aysun Babacan, Bora Kamcez, Berk Özcangiller. Birinci Basım, İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• Çelik Vural, Büşra (2021). Hayâlî Bey Dîvânı (İnceleme-Tenkitli Metin-Dil İçi Çeviri). Antalya: Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Basılmamış Doktora Tezi.
• Duman, Mehmet Âkif (2005). Fâzıl Dîvânı (Transkripsiyonlu Metin – İnceleme). Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi.
• Duman, Muhammed (2022), Divan Edebiyatında Edebî Muhitler: III. Ahmed ve I. Mahmud Dönemi (1703-1754). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi.
• Durmuş, Tuba Işınsu (2021). Şair ve Sultan: Osmanlıda Edebi Himaye. İstanbul: Muhit Kitap.
• Gülhan, Abdülkerim (2005). “Güneş Redifli Kasideler ve Övgülerinde Hükümdar Tiplemeleri Üzerine Bir Değerlendirme”. Osmanlı Araştırmaları (26), 297-328.
• İlhan, Enes (2023). Necâtî Bey Dîvânı: Metin – Bağlamlı Dizin – İşlevsel Sözlük. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi.
• İpekten, Haluk (1996). Divan Edebiyatında Edebî Muhitler. Ankara: MEB Yayınları.
• İpekten, Haluk (1996). Karamanlı Nizâmî: Hayatı, Edebi Kişiliği ve Dîvânı. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları. İsen, Mustafa (2020). Usûlî Dîvânı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Kadaş, Sercan (2022). Ahmed Paşa Divanı: Tenkitli Metin – Bağlamlı Dizin ve İşlevsel Sözlük. Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi.
• Kavruk, Hasan (t.y.). Şeyhülislam Yahyâ Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Kılınç, Abdülhakim (2021). Fuzûlî Dîvânı (İnceleme-Tenkitli Metin). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Kırbıyık, Mehmet (2017). Kâtib-zâde Sâkıb Dîvânı. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• Kurnaz, Cemal (1996). “Güneş”. TDV İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 294-296.
• Kurnaz, Cemal (2000). Ahmet Talât Onay, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı. Ankara: Akçağ Yayınları. Kutlar, Fatma Sabiha (2005). Klâsik Dönem Metinlerinde Değerli Taşlar ve Risâle-i Cevâhir-nâme. Birinci Baskı, Ankara: Öncü Kitap.
• Levend, Agâh Sırrı (1984). Divan Edebiyatı Kelimeler ve Remizler Mazmunlar ve Mefhumlar. 4. Basım, İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Murad, Sibel (2023). Muhammed b. Garsüddîn el-Halebî, Cevher-nâme [İnceleme–Sadeleştirilmiş Metin–Tıpkıbasım/Çeviriyazılı Metin–Dizin]. İstanbul: DBY Yayınları.
• Nev‘î, Yahyâ b. Pir Ali b. Nasûh el-Malkaravî. Hasbihâl, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi, No: 03384-007, 59-67 yk.
• Ragazzi, Eugenio (2016). “Amber, a Stone of Sun for Ancient Medicines”. Acta medico-historica Rigensia, Volume 10 (29).
• Şan, Funda (2017). Şeyhî’nin Husrev ü Şîrîn’i (İnceleme-Metin-Çeviri-Dizin/Sözlük). İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi.
• Şentürk, Ahmet Atillâ (2020). Osmanlı Şiiri Kılavuzu, Cilt 4, İstanbul: DBY Yayınları.
• Şentürk, Ahmet Atillâ, Nurcan Boşdurmaz (2020). Molla Aşkî, Divan. 1. Baskı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Türkoğlu, Serkan (2018). “Himâye Arayan Şairin Sultana Niyazı: II. Bayezid Dönemi Şairi Gaybî ve Terbiyet-nâme’si”. EKEV Akademi Dergisi (73), 513-556.
• Yavuz, Kemal (2016). Kânûnî Sultan Süleyman, Muhibbî Dîvânı Bütün Şiirleri. 1. Cilt, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
• Yılmaz, Durali, Hüsnü Kılıç (2015). Erzurumlu İbrahim Hakkı Hazretleri, Marifetnâme, İstanbul: Çelik Yayınevi. Yüksel, İ. Aydın (2005). Ca’fer Efendi, Risâle-i Mi’mâriyye, 1. Basım, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.