Klasik Türk Edebiyatındaki Anlam Zenginliğine Örnek Olarak ‘Gönül’ Kelimesinin Birbirine Tezat Oluşturacak Anlamlarda Kullanılması

Yıl 2022, Cilt: 3 Sayı: 1, 109 - 129, 27.06.2022

Fatma Türk

Öz

Klasik Türk Şiirinde şair, şiirini inşa ederken belirli hayaller tasarlamış ve bu hayalleri anlatabilmek için belirli kelimeleri kullanmıştır. Bu kelimeler çağrıştırdıkları anlamlarla kalıplaşarak mazmunları oluşturmuştur. Bazı kelimeler ise klasik şiirde en az mazmunlar kadar kullanılıyor olmalarına rağmen belirli bir anlam kalıbına girmeyerek birbirinden çok farklı çağrışımlar oluşturabilmiştir. Bu kelimelerden biri olan ‘gönül’ kelimesi gerek benzetildiği unsurlar gerek yüklendiği anlamlar açısından oldukça zengindir. Gönül, insan vücudunda küçük bir unsurdur fakat birçok şeyden sorumludur. Şair ve şiiri için de gönül aslında iki sesten oluşan bir kelimeden öte, divan şiirindeki tüm mazmunları ve teşbihleri kendisinde toplayabilecek kadar anlam kapasitesine sahip olan bir kelimedir. Bu çalışmadaki amaç bu anlam kapasitesinin, birbirine çelişki oluşturacak anlamlara gelse dahi nasıl oluşturduğunu açıklayabilmektir. Ayrıca bu çelişkili anlamlar üzerinden bir kelimeye yüklenen zengin anlamları tespit edebilmek ve bundan hareketle divan şairleri için söylenen “belirli kelimeleri ve mazmunları kullanarak tekrara düştüler” iddiasını en azından bir noktada çürütebilmektir. Ayrıca yerli olmamakla suçlanan bir edebiyatın Türkçe bir kelime üzerine kurmuş olduğu anlam dünyasının genişliğini gözler önüne serebilmektir.

Anahtar Kelimeler

Gönül, Zıtlık, Benzetme, Klasik Türk şiiri, Anlam Çeşitliliği

Kaynakça

• Akkuş, Metin (1991), Nef’î Sanatı ve Türkçe Divanı, Erzurum: Atatürk Üniversitesi: Doktora Tezi.
• Aksoyak, İsmail Hakkı (1999), Gelibolulu Mustafa Âlî ve Divanlarının Tenkitli Metni, Ankara: Gazi Üniversitesi: Doktora Tezi.
• Aktaş, Ali (1996), Yetîm Divanı, Ankara: Ankara Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Alkan, Serhan (1993), Şeyh Mustafa Zekâyî’nin Hayatı, Edebi Kişiliği, Divan’ı, Erzurum: Atatürk Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Aras, Makbule (2010), Mu’în Divanı İnceleme-Metin, Ankara: Ankara Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Arslan, Mehmet (2004), Antepli Aynî Divanı, Kitabevi Yayınları: İstanbul.
• Arslan, Zafer (2010), Divân-ı Sûzî-i Sivâsî Tenkitli Metin-İndeks, Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Aslan, Mustafa (1995), Haşmet Divanı, Kayseri: Erciyes Üniversitesi: Doktora Tezi.
• Aydın, Kudret (1989), Gelibolulu Mustafa Ali ve Divanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi: Doktora Tezi.
• Aykanat, Timuçin (2011), Ecrî Divanı, Erzurum: Atatürk Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Başpınar, Fatih (2008), 17. Yüzyıl Şairlerinden Beyânî’nin Divanı, İstanbul: Marmara Üniversitesi: Doktora Tezi.
• Baştürk, Şevket (2006), Mesîhî Tebrizî Hayatı, Edebi Şahsiyeti, Eserleri ve Divanının İncelemesi”, Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Bayak, Cemal (2017), Sehâbî Divanı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları (e-kitap), Erişim 15.05.2022. Sehâbî Dîvânı (ktb.gov.tr)
• Bilkan, Ali Fuat (1993), Nâbî’nin Türkçe Divanı, Ankara: Gazi Üniversitesi: Doktora Tezi.
• Boz, Erdoğan (2009), Yusuf Hakîkî Baba Divanı, Ankara: Aksaray İl Özel İdaresi İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Kültür Yayınları.
• Büyüktosunoğlu, Mahmut (1991), Sâhib Dede, Konya: Selçuk Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Can, Ertuğrul (2005), Şuhûdî Divançesi, Adana: Çukurova Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Canpolat, Mustafa (1994), Kişverî Divanı, Ankara: Ankara Üniversitesi: Doktora Tezi.
• Cansever, Sıddık (2005), Eğribozlu Mehmed Emîn Sırrî Hayatı, Eserleri, Divanının Edisyon Kritik Metni ve Değerlendirmesi, İstanbul: Marmara Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Çabukel, Hatice (2003), Divan-ı Nüzhet İnceleme, Tenkitli Metin, İndeks, Kahramanmaraş: Sütçü İmam Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Çağlı, Adnan (1999), Vişne-zâde İzzetî, Konya: Selçuk Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Çalka, Mehmet ve Türk, Fatma (2019), “Divan Şiirinde ‘Gönül’ Kavramının Redif Bağlamında Kazandığı Anlamlar Üzerine Bir Değerlendirme”, Hikmet Dergisi, Ali Nihat Tarlan Özel Sayısı: 474-490.
• Çavuşoğlu, Mehmet ve Tanyeri, M. Ali (1987), Hayretî Divan, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Çavuşoğlu, Mehmet ve Tanyeri, M. Ali (1987), Zâtî Divanı (Edisyon Kritik ve Transkripsiyon), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Çıpan, Mustafa (1991), Fasîh Ahmed Dede Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Divanının Tenkidli Metni, Konya: Selçuk Üniversitesi: Doktora Tezi.
• Çobanoğlu, Ferda (2006), Enderunlu Ferîd İbrahîm Divanı’nın Metni ve İncelemesi, İstanbul: Marmara Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Çolak, Murat (2010), Emetullah Hanım Divanı, Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Dalbudak Hünerli, Duygu, (2017), Klasik Türk Şiirinde Gönül, Edirne: Trakya Üniversitesi: Doktora Tezi.
• Değirmençay, Veyis (2017), Ulu Arîf Çelebi’nin Farsça Divanı ve Türkçe Çevirisi, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Doğan, Ahmet (2009), Büyük Türkçe Sözlük, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Doğan, Mehmet (2011), Doğan Büyük Türkçe Sözlük, Ankara: Yazar Yayınları.
• Doğan, Muhammed Nur (-), Avnî (Fatih) Dîvânı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları (e-kitap), Erişim 15.05.2022. Avnî (Fatih) Dîvânı (ktb.gov.tr)
• Ergin, Muharrem (1980), Kadı Burhaneddin Divanı, İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası.
• Ergin, Mehmet (1994), Cemâleddîn-i Uşşâkî’nin Hayatı, Eserleri ve Divanı’nın Edisyon Kritiği, Ankara: Ankara Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Gökçe, Emrah (2015), Mislî Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Gül, Tayyar (2000), Divan-ı Şâhî, Çanakkale: Çanakkale On Sekiz Mart Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Güler, Kadir (1995), İbrahim Beg Divanı, Kayseri: Erciyes Üniversitesi: Doktora Tezi.
• İlhan, Enes (2015), Kâşif Es’ad Efendi Divanı İnceleme-Metin, Ankara: Gazi Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• İpekten, Haluk (1974), İsmetî Divanı, Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• İpekten, Haluk (1990), Nailî Divanı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kahraman, Bahattin (1989), Arşî Divanı’nın Tenkidli Metni I.-II, Konya: Selçuk Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Karaca, Oktay Selim (1995), Hâşimî Divanı, Kayseri: Erciyes Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Karagöz, Sevinç (2004), Feyzî Efendi Divanı İnceleme, Transkripsiyonlu Metin, Sözlük, Sakarya: Sakarya Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Karakaş, Figen Özlem (2010), 18. Yüzyıl Şairi Âdem Çelebi ve Divanı, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Karakaş, Zehra (2000), Divançe-i Kesbî Transkripsiyonlu Metin, Sözlük, İndeks, Kütahya: Dumlupınar Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Karaman, N. Nomer (2002), Cemâlî Divanı, İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Karlıtepe, Mustafa (2007), Kelâmî Divanı, Ankara: Gazi Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Kasır, Hasan (1990), Sabrî Mehmed Şerîf Divanı, Erzurum: Atatürk Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Kavruk, Hasan (2001), Şeyhülislâm Yahyâ Divanı, MEB Yayınları: Ankara.
• Kavukçu, Fatma Zehra (2000), Râmi Divanı, Bursa: Uludağ Üniversitesi: Doktora Tezi.
• Kaya, Gülşen (2010), Mihrî Hâtun Divanı’nın Tahlili, Elazığ: Fırat Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Kaya, Hasan (2009), 18. Yy. Şairi Âsâf ve Divanı”, İstanbul: Marmara Üniversitesi: Doktora Tezi.
• Kayhan, Hasîbe (1999), Mâhir Abdullah, Konya: Selçuk Üniversitesi: Doktora Tezi.
• Kılıç, Ahmet (2010), Kudsî Divanı, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Kılıç, İhsan (2010), Gümülcineli Dürrî Divanı, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Kırıktaş, Yılmaz (2001), Nâcî Ahmed Dede Divanı, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Kırkkılıç, Ahmet (1985), Sultan Üçüncü Murad (Muradî) Hayatı, Edebi Kişiliği, Eserleri ve Divanının Tenkidli Metni, Erzurum: Atatürk Üniversitesi: Doktora Tezi.
• Koparan, Birgül (1995), Cem’î Hayatı, Edebî Şahsiyeti ve Divan’ının Tenkidli Metni, Konya: Selçuk Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Kutlar Oğuz, Fatma Sabîha (2017), Arpaemînzâde Mustafa Sâmî Divanı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları (e-kitap), Erişim 09.03.2019. Arpaemîni-zâde Mustafâ Sâmî Dîvânı (ktb.gov.tr)
• Küçük, İslam (2008), Pîrkâl Divanı, İstanbul: Fatih Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Külekçi, Numan, (1985), Ganî-zâde Nâdirî, Erzurum: Atatürk Üniversitesi: Doktora Tezi.
• Lüleci, Gültekin (2009), İkinci Yeni Şiir Akımında Karşıtlıklar, Sakarya: Sakarya Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Memiş, Nuray (2014), Redif kelimeler Bağlamında Nâbî Divanı’nın Çözümlenmesi, Malatya: Fırat Üniversitesi: Doktora Tezi.
• Mermer, Ahmet (1991), Mezâkî: Hayatı, Edebi Kişiliği ve Divanı’nın Tenkidli Metni, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Mermer, Kenan (2004), Mustafa Ma’nevî’nin Hayatı ve Divanı, Ankara: Ankara Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Mustafa Tatçı ve Mûsâ Yıldız (2017), Azîz Mahmûd Hüdâyî Divanı: İstanbul: H Yayınları.
• Oğuz, Serhat (2002), İlmî Dede El-Mevlevî El-Bağdadi Hayatı, Sanatı, Eserleri ve Divanı, Ankara: Gazi Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Okyay, Ercan (2005), Senîh-i Mevlevî Divanı, Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Ölmez, Ahmet (1995), Behçetî Hüseyin Efendi Divanı, Kayseri: Erciyes Üniversitesi: Doktora Tezi.
• Özenç, Yavuz (2008), Şeyh Hüsameddîn-i Uşşakî Divanı Transkripsiyonlu Metin, Sakarya: Sakarya Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Özerol, Nazmi (1996), Topkapılı Feyzî Hayatı, Edebi Kişiliği ve Divanı’nın Tenkidli Metni, Malatya: Fırat Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Özmen, Vildan (2007), Abdurrahim Tırsî Divanı, Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Pala, İskender (2012), Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, İstanbul: Kapı Yayınları.
• Pektaş, Muhittin (1998), Sezâyî, Câbî Hasan Dede Hayatı, Eserleri, Edebi Kişiliği ve Divanının Tenkidli Metni, Konya: Selçuk Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Pomakoğlu, Ayşegül (2013), Baharî Divanı, İnceleme-Metin, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Sefercioğlu, Mustafa Nejat (2001), Nev‘î Divanı’nın Tahlîli, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Sevgi, Ahmet (2013), Beyitlerin Gölgesinde, Konya: Palet Yayınları.
• Sezgin, Durmuş (2001), Alî Senâyî Divanı, Tokat: Gaziosmanpaşa Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Tanrıbuyurdu, Gülçin (2012), Mu’îdî Divan, Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi: Doktora Tezi.
• Tarlan, Ali Nihat (1945), Hayâlî Bey Divanı, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Topak, Zafer (2006), Ahmed Müsellem Efendi ve Divanının Tenkitli Metni, Sakarya: Sakarya Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Tozlu, Musa (2005), Ebûbekir Sâmî Paşa Hayatı, Edebi Kişiliği ve Divanının Tenkitli Metni, Sakarya: Sakarya Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Tuğluk, İbrahim Halil (2007), Abbâs Vesîm Efendi; Hayatı, Eserleri, Edebi Kişiliği, Divanı’nın Tenkitli Metni ve İncelemesi, Ankara: Gazi Üniversitesi: Doktora Tezi.
• Türk, Fatma (2019), Klasik Türk Edebiyatında ‘Gönül’ Redifli Manzumeler, Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Türközmen, İsmail (1997), Tecellî Hayatı, Edebi Kişiliği ve Divanı’nın Tenkidli Metni, Malatya: Fırat Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Uzun, Savaş (2003), Ünsî Hasan Efendi Hayatı, Eserleri, Dönemi ve Divanı’nın Tenkidli Metni, Niğde: Niğde Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Üzgör, Tâhir (1991), Fehîm-i Kadîm, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını. Yakar, Halîl İbrahim (2018), Gelibolulu Sun’î, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları (e-kitap), Erişim 26.11.2018. Gelibolulu Sun’î Dîvânı (ktb.gov.tr)
• Yalçınkaya, Mehmet Akif (2008), Bandırmalızâde Hâşim Baba Divanı, Bursa: Uludağ Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Yanmaz, Eşref (1995), Vecdî, Erzurum: Atatürk Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Yenikale, Ahmet (2017), Ahmet Nâmî Divanı ve İncelemesi, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları (e-kitap), Erişim 14.12.2018. Ahmed Nâmî Dîvânı (ktb.gov.tr)
• Yıldırım, Ali (1991), İshâk Çelebi, Malatya: Fırat Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Yıldız, Alim (2002), Fenâyî Divanı, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi: Doktora Tezi.
• Yılmaz, Ayşe (2010), Nûrî, Hayatı, Edebi Kişiliği, Divanı ve Divanı’nın İncelemesi, Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Yılmaz, Salih (2010), Câzib Divanı İnceleme, Metin, Ankara: Gazi Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Zavotçu, Gencay (2018), Klasik Türk Edebiyatı Sözlüğü, İstanbul: Umuttepe Yayınları.
• Zülfe, Ömer (1998), Nâşid Divanı, İstanbul: Marmara Üniversitesi: Yüksek Lisans Tezi.
• Zülfe, Ömer (2010), Hecrî Divanı, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları (e-kitap), Erişim 30.11.2018. Hecrî Dîvânı (ktb.gov.tr)