OSMANLI SÖYLEMİNDE BİRİNCİ VEHHÂBÎ-SUÛDÎ HAREKETİ (1744/45-1819)

Yıl 2012, Cilt: 17 Sayı: 17, 83 - 100, 01.12.2012

Selda Güner Özden

Öz

Bu makale günümüzde Arap Yarımadası’nda varlığını sürdüren Vehhâbîliğin ortaya çıkış ve siyasi bir harekete dönüşmesinin Osmanlı tarihi kaynaklarındaki yerini incelemektedir. Yine bu makalede, Muhammed b. Abdilvehhâb’ın Suûd kabilesi şeyhi Muhammed b. Suûd’un himayesine girdiği ve onunla bir ittifak gerçekleştirdiği 1744/1745 senesinden, Mısır valisi Mehmet Ali Paşa oğlu İbrahim Paşa’nın 1819’da bu hareketi tenkil edip Necid’i tekrar Osmanlı bayrağı altına soktuğu tarihî süreçte yaşananların Osmanlı resmî yazışmaları ve kroniklerine nasıl yansıdığı analiz edilmeye çalışılacaktır. Böylece Vehhâbîliğin ve siyasi bir harekete öncülük eden aktivist yönünün, Osmanlı İmparatorluğu’nun merkez-çevre ilişkilerindeki yeri daha açık bir şekilde görülebilecektir.
Muhammed b. Abdilvehhâb (1702-1792)’ın fikirleri etrafında şekillenen Vehhâbî-Suûdî hareketi, Osmanlı İmparatorluğu’nun 18. yüzyıla kadar sürdürdüğü dinî ve siyasi geleneklere doğrudan bir meydan okumanın yanı sıra, hareketin doğduğu yer olan Arap Yarımadası’ndaki geleneksel dinî-siyasi kozmopolit yapıyı da değiştirme amacı taşımaktaydı. İslam’ın ilk saflığına dönme idealiyle Muhammed b. Abdilvehhâb 1744/1745 senesinden itibaren Suûd kabilesinin siyasi çatısı altında Osmanlı İmparatorluğu’na karşı bir kıyamın dinî teorisyeni olmuştur. Şüphesiz Vehhâbî-Suûdî kıyamı, aynı yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nun farklı yerlerinde meydana gelen ayaklanmalardan sadece biridir. Ancak bunu diğerlerinden, örneğin Pazvandoğlu, Tirsinikli ya da Sırp isyanlarından ayıran özellikleri, devletin belgelerine ve dönemin kroniklerine yansıyan dilden anlamak mümkün olmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Vehhâbî, Muhammed b. Abdilvehhâb, Suûd, Osmanlı İmparatorluğu, İslam

The First Wahabi-Saudi Movement in the Discourse of the Ottoman Empire (1744/45-1819)

Öz

This article examines the importance of the emergence of Wahabism, which is still present in the Arabian Peninsula, and its turn into a political movement in the Ottoman historical sources. Furthermore, it will be analyzed how the historical process s tarting from 1744/1745 when Muhammad b. Abd-al-Wahhab put himself under Muhammad b. Saud's care and carried out an alliance with him to the period when Ibrahim Pasha the son of Muhammad Ali Pasha governor of Egypt, suppressed the uprising and took Necid under the Ottoman flag again in 1819 was reflected in the Ottoman official correspondences and chronicles. Thus, the place of Wahabism and its activist aspect, pioneering a political movement, in the center-periphery relations of the Ottoman Empire will be vividly demonstrated.
The Wahabi-Saudi movement which was formed around Muhammad b. Abd- al-Wahhab (1702-1792)’s ideas, intented to change the conventional religious-political cosmopolitan structure in the Arabian Peninsula which was the birthplace of the movement along with a direct challenge to religious and political tradition that Ottoman Empire sustained until the 18th century. Muhammad b. Abd-al-Wahhab, with the idea of returning to the purity of the first era of Islam, became a religious theorist of an uprising against the Ottoman Empire after 1744/1745 under the political unity of Saudi tribe. It is plain that Wahabi-Saudi movement is just one of the uprisings that occurred in different parts of the Ottoman Empire in the same century. However, it is possible to understand the distinctive features of the mentioned movement from the others, for example Pazvandoğlu, Tirsinikli or Sırp rebellions, through the language reflected in the Ottoman offical documents and the chronicles of the period.

Anahtar Kelimeler

Wahaby, Muhammad b. Abd-al-Wahab, Saud, the Ottoman Empire, Islam

Kaynakça

• Ahmet Cevdet Paşa. (1309). Tarih-i Cevdet, Cilt 6-7. Tertib-i Cedid, Dersaadet: Matbaa-i Osmaniye.
• Ahmed Vâsıf Efendi. Mehâsinü’l-âsâr ve Hakaiku’l-ahbâr. İÜ TY 5981, 6012.
• Ayıntâbi Asım Efendi. (1293). Tarih-i Âsım. 1, İstanbul.
• Bedir, M., Çelebi, İ., Koca, F., ve diğerleri. (2010). Sünnet. TDVİA, 38, 150-159. İstanbul.
• Brawmann, M. M. (1972). The Spiritual Background of Early Islam: Studies in Ancient Arab Concepts. Leiden.
• Brown, D. (2002). İslam Düşüncesinde Sünneti Yeniden Düşünmek. (S. Kızılkaya, S. Özer, Çev.). Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• Câbî Ömer Efendi. (2003). Câbî Târihi. 1, M. A. Beyhan (Haz.). Ankara: TTK.
• Cook, M. (1992). On the Origins of Wahhabism. Journal of Royal Asiatic Society,191-202.
• Cook, M. ve Öz, M. (2005). Muhammed b. Abdülvehhâb. TDVİA, 30, 491-495. İstanbul.
• Crone, P. (2004). God’s Rule: Government and Islam. New York: Columbia University Press.
• Çağatay, N. (1986). Vehhâbîlik. MEBİA,13, 262-269. İstanbul.
• De Corancez, A. O. (1995). The Founders of Saudi Arabia The History of the Wahabis from Their Origin Until the End of 1809 (E. Tabet, Çev.). London: Garnet Publishing.
• Ebu Zehra, M. (1970). İslam’da Siyasi ve İtikadi Mezhepler Tarihi (E. R. Fığlalı, O. Eskicioğlu, Çev.). İstanbul.
• Ecer, A. V. (2001). Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri. Ankara: ASAM.
• Eyüp Sabri Paşa. (1306). Mir’âtü’l-Haremeyn. 3, Konstantiniyye.
• Eyüp Sabri Paşa. (1992). Tarih-i Vehhâbiyan (S. Çelik, Çev.). İstanbul: Bedir Yayınevi.
• Fığlalı, E. R. (1975). Haricîliğin Doğuşuna Tesir Eden Bazı Sebepler. İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20, 219-247.
• Gibb, H.A.R. (1972). Modern Trends in Islam. New York: Octagon Books.
• Hamidullah, M. (1979). Sünnet. MEBİA, 11, 242-245.
• İzzî, S. (1199/1784). Tarih-i İzzi. İstanbul: Müteferrika Matbaası.
• Karal, E. Z. (1988). Osmanlı Tarihi Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789-1856). 5, Ankara: TTK.
• Kazvinî, A. H. (ty.). Haremeyn Haramileri (K. Çelik, Çev.). İstanbul: Evrensel Yayıncılık.
• Kesbî, M. (2002). İbretnümâ-yı Devlet (Tahlil ve Tenkitli Metin). A. Öğreten (Haz.). Ankara: TTK.
• Kurşun, Z. (1998). Necid ve Ahsa’da Osmanlı Hâkimiyeti Vehhâbî Hareketi ve Suud Devleti’nin Ortaya Çıkışı. Ankara: TTK.
• Lewis, B. (2003). İslam’ın Krizi (A. Yılmaz, Çev.). İstanbul: Literatür Yayınları.
• Mannheim, K. (1936). Ideology and Utopia. London.
• Mardin, Ş. (2004). Din ve İdeoloji. Ankara: İletişim Yayınları.
• Mutçalı, S. (1995). Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınları.
• Nieuwenhuis, T. (1982). Politics and Society in Early Modern Iraq, Mamluk Pashas, Tribal Shayks and Local Rule Between 1802-1831. Boston: Martinus Nijhoff Publishers.
• Ocak, A. Y. (1981-1982). Türk Heterodoksi Tarihinde Zındık, Hâricî, Rafizî, Mülhid ve ehl-i Bid’at Deyimlerine Dair Bazı Düşünceler. Tarih Enstitüsü Dergisi, 12, 507-520.
• Ocak, A. Y. (1998). Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15.-17. Yüzyıllar). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Ochsenwald, W. (1998). Economy and State in Ottoman-Arab History. İstanbul: The Isıs Press.
• Özcan, A. (1995). Eyüp Sabri Paşa. TDVİA, 12, 8-9.
• Rasheed (al), M. (2007). Contesting the Saudi State. Cambridge: Cambridge University Press.
• Şânî-Zâde Mehmed Atâ’ullah Efendi. (2008). Şânî-zâde Tarihi (Osmanlı Tarihi 1223-1237/1808-1821). Z. Yılmazer (Haz.), 1, İstanbul: Çamlıca Basım Yayın.
• Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi. (1326). Tarih-i İslam. 2, Konstantiniyye.
• Şeker, F. M. (2003). Hüseyin Kazım Kadri’ye Göre Vehhâbîlik. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul.
• Şeker, F. M. (2007). Osmanlılar ve Vehhâbîlik Hüseyin Kâzım Kadri’nin VehhâbilikRisâlesi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Şerefeddîn, M. (1930). İslâm’da ilk Fikrî Hareketler ve Dinî Mezhepler. Darülfünun İlâhiyat Fakültesi Mecmuası, 14, 1-27.
• Uthaymin (al), A. S. (2009). Muhammad ibn Abd al-Wahhab The Man and His Works. London: I.B. Tauris.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1972). Mekke-yi Mükerreme Emirleri. Ankara: TTK.
• Uzunçarşılı, İ. H. (2007). Osmanlı Tarihi. 4/1, Ankara: TTK.
• Vaglieri, L. V. (1974). Ali-Muaviye Mücadelesi ve Haricî Ayrılmasının İbadî Kaynakların Işığında İncelenmesi (E. R. Fığlalı, Çev.). Ankara: Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Vida, G. L. D. (1950). Haricîler. MEBİA. 5, 232-236. Ankara.
• Voll, J. O. (1991). İslam Süreklilik ve Değişim. 1, İstanbul: Yöneliş Yayınları.
• Wellhausen, J. (1996). İslamiyetin İlk Devrinde Dinî-Siyasi Muhalefet Partileri (F. Işıltan, Çev.). Ankara: TTK.
• Wellsted, J. R. (1838). Travels in Arabia. 1, London: John Murray.
• Yinanç, M. H. (1999). Tanzimattan Meşrutiyete Kadar Bizde Tarihçilik. Tanzimat 2 içinde (ss. 573-595), İstanbul: MEB Yayınları.
• Yörükân, Y. Z. (1953) .Vehhâbîlik. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1, 51-67.