SEMERKAND SARAYI’NDAN TARİHE BİR BAKIŞ: MES’UD BİN USMAN KUHİSTÂNÎ’NİN TARİH-İ EBU’L HAYR HAN’INDAKİ MİNYATÜRLER

Yıl 2013, Sayı: 18, 7 - 24, 01.06.2013

Semiha Altıer

Öz

Semerkand’da Abdüllatif Han (1540-1551) adına hazırlanan Tarih-i Ebu’l Hayr Han, bazı özellikleriyle İslam dünyasındaki tarih yazımıyla benzer anlayışı sürdürürken, Özbeklerin (1428-1599) sınırlı sayıdaki tarihî konulu resimli yazmaları içinde ise tek kalır.
Kuhistânî (ö. 1540 sonrası), iki bölümden oluşan bu dünya tarihini kendinden önceki tarihçilerin dilinden, dünyanın yaratılışıyla başlatır ve Timurlularla (1370-1507) bitirir. İkinci bölüm Özbek Hanlığı’nın kurucusu Ebu’l Hayr Han’ın (sal. 1428-1470) ve ardıllarının tarihine ayrılmıştır. Tamamen özgün olan bu kısım Ebul Hayr Han ve Uluğ Bey’in (1409-1449) kızı Rabia Sultan’ın oğlu Süyünçhoca Han (veya Sevinc Muhammad Hoca ö. 1525) ile yakınlarının anlattıkları esasında yazılmıştır.
Resimlerin üslubunu ise, Semerkand veya Herat’ta daha önce Timurlu hamiler için çalışan nakkaşların belirlediği anlaşılır. Bu çalışmada da Tarih-i Ebu’l Hayr Han adlı eser, metin ve resim bağlamında ele alınarak söz konusu etkiler değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Orta Asya sanatı, Özbek Hanlığı, Abdüllatif Han, Ebu’l Hayr Han, resimli el yazması, minyatür sanatı

A Perspective on History at Semerkand Palace: Thoughts on the Miniatures in Tarih-i Abu’l Khayr Khan by Mas’ud bin Usman Kuhistânî

Öz

Tarikh-i Abu al-Khayr Khan which has been prepared for Abd al-Latif Khan (in Semerkand 1540-1551) in its certain characteristics, shares a similar understanding of history writing with other manuscripts on history in the Islamic world. Yet, it remains as the only one among the Uzbek’s (1428-1599) limited manuscripts with pictures about history.
Kuhistânî (d. after 1540) divides the world history into two parts with reference to the former historians: The first part starts with the creation of the world and ends with Timurid Empire (1370-1507). The second part is devoted to the history of the founder of Uzbek Khanate Abu’l Khayr Khan (his reign 1428 and 1470) and his successors. This part is completely unique and written on the basis of the narrations of Soyunjuk Khan (or Sevinj Mohammad Hodja d. 1525) the son of Abu’l Khayr Khan and Rabia Sultan (Ulug Beg’s doughter).
The style of the pictures are realized to have been determined by the muralists working at Herat or at Samarkand for patrons from Timurid. In this paper, the work Tarikh-i Abu al-Khayr Khan is analyzed in the context of text and picture possible influences that affected the work.

Anahtar Kelimeler

Middle Asian Art, Uzbek Khanate, Abd al-Latif Khan, Abu’l Khayr Khan, manuscript with miniatures, miniature art.

Kaynakça

• Abuseitova, A. M. and Baranova, YU. G. (2001). Pismennie Istoçniki i Kulture Kazahctana i Tsentralnoy Azii v XIII-XVIII VV. Almatı: Dayk Press.
• Ahmedov, B. (1985). Istoriko-Geografiçenkaya Literatura Sredney Azii XVI-XVIII vv. Taskent: Izdatel. Fan Uzbek SSR.
• Ahmedov, B. (1992). Özbek Ulusi. Taşkent: Abdulla Kadiriy Namıdaki Halk Merosı Naşriyatı.
• Akbıyık, A. H. (2004). Timurluların Bilim ve Sanata Yaklaşımları ve Bazı Son Dönem Sanatkârları. Bilig, 30, 151-171.
• Alaâdin Ata Melik Cüveynî. (1999). Tarih-i Cihan Güşa. Cilt 3, (M. Öztürk, Çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Altıer, S. (2010). Özbek Hanlığı’nın (1500-1599) Bilinen İlk Resimli Tarih Kitabı Fetihnâme ve Öne Çıkardığı Temalar. Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, 1, 11-23.
• Altıer, S. (baskıda). Timurlulardan Özbeklere Zengin Bir Miras: 15. Yüzyıl Sonlarında Horasan’da Gelişen Bir Resim Üslubu ve Özbek Sanat Çevresi ile İlişkisi. Taşkent'in Kuruluşunun. 2200. Yılı Şerefine Tarihselden Moderne Özbekistan: Timur Dönemi ve Sonrası Kaynak Araştırmaları Sempozyumu, 13-17 Temmuz 2009, Ankara, Bildiriler, Ankara.
• Anonim. (1967). Tavarih-i Guzida Nusrat-Name. A. M. Akramova (Yay.), Taşkent: Izdatelstvo Fan Uzbekskoy SSR.
• Alpargu, M. (1992). Bir Özbek Hanı Ubeydullah Han. Türk Kültürü, XXX, 109-115.
• Arnold, T. W. (1930). Bihzad and his Paintings in the Zafar-Namah. London: Ms., Bernard Quaritch.
• Bağcı, S. (1994). Osmanlı Dünyasında Efsanevi Yönetici İmgesi olarak Büyük İskender ve Osmanlı İskendernâmesi. Humana. Bozkurt Güvenç'e Armağan içinde (ss. 27-31), Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı.
• Barbara, B. (1994). A Sixteenth Century Manuscript from Transoxiana: Evidence fon a Continuing Tradition in Illustration. Muqarnas, 11, 103-116.
• Barthold, W. (1913-1936). Banākiti, Fakhr al-din Abu Sulaiman Dawud b. Muhammad. Encyclopaedia of Islam içinde (C. II, s. 645), Leiden: Brill and Luzac& Co.
• Barthold, W. (1948). Ebülhayr. Millî Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi içinde (ss. 6, 85), İstanbul.
• Barthold, W. (1979). Şibanlar Şaybaniler. Millî Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi içinde (C. 2, ss. 456-458), İstanbul.
• Barthold, W. (2001). Banakiti, Fahr al-din Abu Suleyman Davud bin Muhammed. İslam Ansiklopedisi içinde (C. 2, s. 33), Eskişehir: Etam A.Ş. Matbaa Tesisleri.
• Bilgin, O. (1993). Cüveynî Atâ Melik. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C. 8, ss. 140-141).
• Bouvat, L. (1979). Şiban Han. Şaybani Han. Millî Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi içinde (C. II, ss. 454-456), İstanbul.
• Boyle, J. A. (1962). Juvaynî and Rashîd al-Dîn as sources on the History of Mongols. Historians of the Middle East (B. Lewis, P. M. Holt, Ed.) içinde (ss. 133-137). London-New York-Toronto: Oxford University Press.
• Boyle, J. A. (1974). The Alexander Legend in Central Asia. Folklore, 85, 217-228.
• Brend, B. (1994). A Sixteenth Century Manuscript from Transoxiana: Evidence fon a Continuing Tradition in Illustration. Muqarnas, 11, 103-116.
• Budak, M. (1994). Ebü’l- Hayr Han. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi içinde (C. 10, s. 325), İstanbul.
• Burton, A. (1986). The Bukharans A Dynastic, Diplomatic and Commercial History 1550-1702. London: Curzon Press.
• Cüzcanî. (1881). Tabakât-ı Nasirî (H. G. Raverty, İng. Çev.). I-II, London.
• Dolinskaya, V. G. (1958). Miniatyuri Pukopisi ‘Tarih-i Abulhayr-Hani’ iz Sobraniya Instituta Vostokovedeniya AN UzSSR. Izvectiya Otdeleniya Obşestvennıh Nauk, 2(17), 31-56.
• Duda, D. (1999). The Illustrated Shaybaniname in Vienna Österreichische Nationalbibliothek Cod. Mixt. 188. Art Turc/ Turkish Art. 10th International Congress of Turkish Art 10e Congrés International d’art Turc, Geneve- Geneva, 17-23 September/ Septembre 1995 içinde (ss. 261-271), Geneve: Fondation Max Van Berchem.
• Etlik, B. (1992). İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesinde bulunan Timurlu Dönemine Ait Yazma Eserlerden Şerafettin Yezdi'nin Zafernamesi Şeyhi'nin Hüsrev-i Şirin'i ve Kirmani'nin Hamse'sinde Tezhip ve Minyatürler. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Flügel, G. (1977). Die Arabischen, Persischen, Türkischen Handschriften Der K.U.K. Hofbibliothek zu Wien, I-II-III. (2. bs.). Hildesheim-New York: Georgolms Verlag.
• Golden, P. B. (2002). Türk Halkları Tarihine Giriş (O. Karatay, Çev.). Ankara: Karam Araştırma ve Yayıncılık.
• Gray, B. (1954). An Unknown Fragment of the ‘Jâmi’ al-tawarikh’ in the Asiatic Society of Bengal. Ars Orientalis, 1, 65-76.
• Günaltay, Ş. (1991). İslam Tarihinin Kaynakları Tarih ve Müverrihler. Y. Kanar (Haz.), İstanbul: Endülüs Yayınları.
• Gündoğdu, A. (1995). Hive Hanlığı (Yadigar Şibanileri Devri: 1512-1740). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Hayit, B. (1975). Türkistan Rusya ile Çin Arasında (A. Sadak, Terc.). İstanbul: Otağ Yayınları.
• Hayit, B. (1995). Türkistan Devletlerinin Millî Mücadeleleri Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Hazar, M. (1994). Hermann Wambery Buhara Yahud Maveraünnehr Tarihî Özbek Türkçesi (Transkripsiyon-Dil Özellikleri-Sözlük). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Huart, C. (1950). Horasan. Millî Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi içinde (C. 5, ss. 560-562). İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.
• Ibragimov, S. K., Mingulov, N. N. ve diğerleri. (1969). Materiali po Istorii Kazahskih Hanstv XV-XVIII Vekov. Alma-Ata: Izvatelstvo Nauka Kazahskoy SSR.
• Ismailova, E. M. (1980). Vostocnaya Miniatyura. Şark Miniatyurası. Oriental Miniatures. Taşkent: Gafur Gulam Namıdagi Adabiyat ve San’at Naşriyatı.
• Kafesoğlu, İ. (1976). On dördüncü Yüzyıldan Sonra Orta Asya’da Kurulmuş Türk Devletleri. Türk Dünyası El Kitabı içinde (ss. 969-973), Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Kemaleddin Binaiy. (t.y.). Şeybaniyname Fars Tiliden Muhammed Yusuf Bayaniy Tercimesi. G. Kerim (Haz.), Yayımlanmamış Kitap.
• Khairullaev M., Pugaçenkova, G. A., Khakimov, A. ve diğerleri. (2001). Oriental Miniatures, The Collection of the Beruni Institute of Oriental Studies of the Academy of Sciences of the Rebuplic of Uzbekistan, I, 14th-17th Centuries. Tashkent: The Beruni Institute of Oriental Studies.
• Kılıç, R. (1999). Osmanlı-Özbek Siyasi İlişkileri (1530-1555). Türk Kültürü, 437, (XXXVII), 523-534.
• Lentz, T. and Lowry, G. D. (1989). Timur and the Princely Vision Persian Art and Culture in the Fifteenth Century. Los Angeles: Smithsonian Institution Press.
• Mallayev, N. M. (1965). Özbek Adabiyati Tarihi Birinci Kitab XVII Asrgaca. Taşkent: Okituvçi Naşriyati.
• Minhâc-i Sirâc el-Cuzcânî. (2011). Tabakât-ı Nâsırî-Selçuklular (E. Göksu, Ter. ve not.). Tokat: Taşhan Yayınları.
• Mirza Haydar Dughlat. (1996). Tarikh-i Rashidi (W. M. Thackston, İng. Çev.). Cambridge: Harvard University Departmant of Near Eastern Languages and Civilizations Harvard University.
• Muhammed Salih. (2003). Şeybani-name (Giriş-Tıpkıbasım-Metin-Tercüme). Y. Kocasavaş (Haz.), İstanbul: Çantay Yayınları. Öz, Y. (2002). Şeh-nâme Tercümeleri ve Sözlükleri. Name-i Aşina, 25-38.
• Pugaçenkova, G. A. and Galerkina, O. (1979). Miniatyuri Sredney Azii. Moskva: Izobrazitelnoe Iskusstvo.
• Rieu, C. (1879). Catalogue of the Persian Manuscripts in the British Museum, Trustees of the British Museum. London: British Museum.
• Rieu, C. (1888). Catalogue of the Turkish Manuscripts in the British Museum. Londra: The British Museum.
• Roemer, H. R. (1974). Timur. Millî Eğitim Bakanlığı İslam Ansiklopedisi içinde (C.12, ss. 336-370).
• Roux, J. P. (t.y.). Orta Asya Türk ve Uygarlık (L. Arslan, Çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Saray, M. (1993). Özbek Türkleri Tarihi. İstanbul: Nesil Yayınları.
• Schimmel, A. (1960). Some Notes on the Cultural Activity of the First Uzbek Rulers. Journal of the Pakistan Historical Society, VIII(IV), 149-166.
• Semenov, A. A. (1956). Kultriy Uroven Pervih Şeybanidov. Sovetskoe Vostokovedenie, 3, 51-59.
• Sims, E. (1972). Sultan Husayn Bayqara’s Zafar-Namah and Its Miniatures. The Memorial Volume of the VIth International Congress of Iranian Art and Archeology içinde (ss. 11-16). Oxford.
• Sims, E. (1992). Ibrahim Sultan’s Illustrated Zafar-Namah of 1436 and its Impact in the Muslim East. Studies in Islamic Art and Architecture, Supplements to Muqarnas, VI, 132-143.
• Sümer, M. (1977). Topkapı Sarayı Müzesi’ndeki Özbek Devri Buhara Yazmalarının Minyatürleri. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Uğur, S. (2007). Zafername Resimlerinde Üslup ve İkonografi: Türk İslam Eserleri Müzesi Örneği. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Vambery, H. (1872). Geschichte Bocharans oder Transoxaniens. Stuttgart: Verlag der J. G. Cotto’schen Buchhandlung.
• Yusupova, D. Yu and Calilova, R. P. (1998). Sobraniye Vostoçnıh rukopisey Akademii Nauk Republiki Uzbekistan Istoriya. Taşkent: Izdatelistvo Fan Akademii Nauk Respubliki Uzbekistan.