OSMANLILARIN MODERN TEKNOLOJİ İLE KARŞILAŞMASI: ELEKTRİK ÖRNEĞİ

Yıl 2013, Sayı: 18, 161 - 185, 01.06.2013

Serhat Küçük

Öz

Bu makalenin amacı, Osmanlıların Batı’daki teknolojik gelişmelerden haberdar oluş sürecini ortaya koymaktır. Bu doğrultuda öncelikle Osmanlıların kuruluşundan itibaren Batı ile temasını sağlayan iletişim kanalları ele alınmaktadır. Ardından söz konusu kanalların nasıl çalıştığı, etkileri ve kullanım alanları -etkileri günümüze dek artarak süren- elektrik örneği üzerinden ayrıntılı biçimde incelenmektedir.
Aydınlatmadan, iletişim ve ulaşıma kadar elektriğin baş döndürücü gelişimine Osmanlıların kayıtsız kalmamakla birlikte ne ölçüde ve nasıl baktığı -tarihî gerçekliğin de gereği olarak- başta basın olmak üzere seyahatname ve sefaretname türü eserlerden ağırlıklı olarak yararlanılmak suretiyle değerlendirilmektedir.
Sonuç kısmında ise sürecin geneline dair izlenimler, farklı yönlerden etkileri ve geleceğin şekillendirilmesindeki rolü ile ilgili tespitler paylaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, teknoloji, elektrik, batılılaşma, modernleşme, teknoloji transferi

Ottomans Encounters Modern Technology: The Case of Electricity

Öz

The aim of this article is to present the process of the Ottoman discovery of technological developments in Europe. To reach this end, initially the communication canals enabling the Ottomans to contact with the West since its foundation are dealt with. Subsequently, modus operand of these canals, their impacts and their adoption will be reviewed in detail on the basis of electricity whose increasing influence still continues.
Even though, the Ottomans were not oblivious to incredible developments of electricity, from enlightening to communication and transportation, their understanding and perspective to electricity is determined, as the requirement of the historical reality, by the aid of, in the first place, contemporary Ottoman press, travelogues and travel accounts.
In the conclusion, the impressions on the process, their effect on the different ways and their role in the shaping of the future is shared with the reader.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, technology, electricity, westernization, modernization, technology transfer.

Kaynakça

• Abdülfeyyaz Tevfik. (1918, Aralık). Elektrik Matbahaları. Edebiyat-ı Umumiye Mecmuası, 17 Rebiul Evvel 1337, 5/99, 1222-1224.
• Abdülfeyyaz Tevfik. (1919, Ocak). Amerika’da İnekleri de Elektrik Sağıyor. Edebiyat-ı Umumiye Mecmuası, 8 Rebiul Ahir 1337, 5/102, 1276-1278.
• Ahmed Enveri. (1886). Elektrik Balıkları. Şule-i Maarif, 1302, 1/1, 12-15.
• Ahmet İhsan. (2007). Avrupa’da Ne Gördüm: Tuna’da Bir Hafta (A. Servantie ve F. Gündoğdu, Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Ahmed İsmail. (1334/1918). Elektrik Sınâî. İstanbul: Matbaa-i Bahriye.
• Ahmed Midhat. (1308/1892). Avrupa’da Bir Cevelan. İstanbul: Tercüman-ı Hakikat Matbaası.
• Ahmed Râsim. (1302/1886). Elektrikiyet-i Sâkine. İstanbul: Matbaa-i Bağdadlıyan.
• Ahmed Râsim. (1304/1888). Elektrik. Mihran Matbaası.
• Akçura, G. (2009). Türkiye Sergicilik ve Fuarcılık Tarihi. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• Ali Nusret. (1892, Eylül). Kayalık Dağlarda Alaim-i Elektrikiye. Maarif, 22 Safer 1310, 3/63, 165-166.
• Ali Nusret. (1892a, Ekim). Debagat-ı Elektrikiye-I. Maarif, 22 Rebiul Evvel 1310, 3/67, 233-235.
• Ali Nusret. (1892b, Ekim). Debagat-ı Elektrikiye-II. Maarif, 6 Rebiul Ahir 1310, 3/69, 266.
• Ali Nusret. (1893, Nisan). Elektrik ile Kakmacılık. Maarif, 19 Ramazan 1310, 4/89, 165-167.
• Ali Nusret. (1893a, Nisan). Chicago Sergisi’nde Sanayi-i Nariye-i Elektrikiye-I. Maarif, 10 Şevval 1310, 4/92, 215-218.
• Ali Nusret. (1893b, Mayıs). Chicago Sergisi’nde Sanayi-i Nariye-i Elektrikiye-II. Maarif, 2 Zilkade 1310, 4/95, 269-270.
• Ali Nusret. (1893c, Mayıs). Chicago Sergisi’nde Sanayi-i Nariye-i Elektrikiye-III. Maarif, 9 Zilkade 1310, 4/96, 276-277.
• Altar, C. M. (1981). Onbeşinci Yüzyıldan Bu Yana Türk ve Batı Kültürlerinin Karşılıklı Etkileme Güçleri Üstünde Bir İnceleme. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Âsaf. (1886, Ekim). Elektrik ile Tahrik Olunan Vapur. Hamiyet Mecmuası, 15 Teşrin-i Evvel 1302, 13, 99-100.
• Asiltürk, B. (2000). Osmanlı Seyyahlarının Gözüyle Avrupa. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Aybey. (1913, Kasım). Elektrik ve Çiftçilik. Toprak Mecmuası, 1 Teşrin-i Sâni 1329, 14, 232-235.
• Burhaneddin (Sezerar). (1916, Ağustos-Eylül). Cerr İçin Nasıl Cereyan Kullanılmalı. Darülfünun Fünûn Fakültesi Mecmuası, Ağustos 1332, 1/3, 244-249.
• Daniş. (1864, Mayıs/Haziran). Kuvve-i Elektrikiyye. Mecmua-i Fünûn, Zilhicce 1280, 24, 483-487.
• Ersoy, M. A. (1988). Berlin Hatıraları. Safahat, İstanbul: MÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Harun Reşid. (1910, Şubat). Niçin Uzuv-i Elektriğimiz Yok?. Darüşşafaka Mecmuası, 1 Şubat 1325, 9, 397-399.
• Hayri. (1303/1887). Elektrik Risalesi. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası.
• Herbette, M. (1997). Fransa’da İlk Daimi Türk Elçisi: Moralı Esseyit Ali Efendi (1797-1802) (E. Üyepazarcı, Çev.). İstanbul: Pera Yayınları.
• İbrahim Süleyman. (1902, Şubat). Elektrik Lem’ası. Mecmûa-i Edebiye, 31 Kanun-ı Sâni 1317, 67, 114-115.
• İhsan Cemal. (1338/1922). Elektrik Makineleri ve Tesisatı. Trabzon: Serasi Matbaası.
• İhsanoğlu, E. (1992). Osmanlıların Batı’da Gelişen Bazı Teknolojik Yeniliklerden Etkilenmeleri. Osmanlılar ve Batı Teknolojisi içinde (ss. 121-139), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
• İnalcık, H. (1993). Osmanlılar’da Batı’dan Kültür Aktarması Üzerine. Osmanlı İmparatorluğu: Toplum ve Ekonomi Üzerinde Arşiv Çalışmaları ve İncelemeler içinde (ss. 425-430), İstanbul:Eren Yay.
• Jeanneney, J. N. (2006). Başlangıcından Günümüze Medya Tarihi (E. Atuk, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kamuran Sırrı. (1912a). Musahabe-i Fenniye: Fünun ve Sanayi Hakkında Bir Mülahaza. Şehbal, 15 Haziran 1328, 55, 138-139.
• Kamuran Sırrı. (1912b). Musahabe-i Fenniye: Telsiz Elektrik Vasıtasıyla Fotografilerin Nakli. Şehbal, 1 Temmuz 1328, 56, 147.
• Kamuran Sırrı. (1912c). Musahabe-i Fenniye: Telsiz Telgrafa Dair. Şehbal, 1 Eylül 1328, 60, 228-229.
• Kamuran Sırrı. (1913a). Musahabe-i Fenniye: Elektrikli Aletlerin Tertibatına Bir Nazar. Şehbal, 1 Şubat 1328, 69, 414-415.
• Kamuran Sırrı. (1913b). Ciddiyat-ı Cedide: Şimendüfer Vagonlarının ve Otomobil, Otobüs Arabalarının Elektrikle Tenviri. Şehbal, 15 Temmuz 1329, 79, 132-135.
• Kamuran Sırrı. (1913c). Ciddiyat-ı Cedide: Bir Türk İhtira’ına Dair. Şehbal, 1 Ağustos 1329, 80, 152-153.
• Kamuran Sırrı. (1913d). Musahabe-i Fenniye: Hayat ve Elektrik. Şehbal, 15 Teşrinievvel 1329, 84, 232-234.
• Kamuran Sırrı. (1913e). Musahabe-i Fenniye: Merakib-i Havaiyyede Telsiz Telgraf Tatbikatına Dair. Şehbal, 1 Kanunuevvel 1329, 87, 294-295.
• Kâmuran Sırrı. (1914, Şubat). Elektrik, Kullanacağımız Elektrik Lambaları. Fen ve Sanat Mecmuası, 12 Şubat 1329, 9, 145-152.
• Kamuran Sırrı. (1914). Teracim-i Ahval: Tomas A. Edison. Şehbal, 1 Nisan 1330, 94, 436-437.
• Kâmuran Sırrı. (1914, Mayıs). Elektrik Motorları Hakkında Malûmat-ı Umumiye. Fen ve Sanat Mecmuası. 12 Mayıs 1330, 11, 195-197.
• Kuran, E. (1968). Avrupa’da Osmanlı İkâmet Elçiliklerinin Kuruluşu ve İlk Elçilerin Siyasi Faaliyetleri. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• M. R. (1910, Şubat-Mart). Telefon Nasıl Keşf Olundu. Osmanlı Mühendis ve Mimarlar Cemiyeti Mecmuası, Şubat 1325, 5, 123-124.
• M. Şemseddin (Günaltay). Fennin En Son Keşfiyâtından. İstanbul: Matbaa-i Ahmed İhsan ve Şûrekası.
• Mahmud Sadık. (1893, Nisan). Elektrik Şimendüferleri. Servet-i Fünun, 16 Nisan 1309, 59, 102-106.
• Mahmud Sadık. (1893, Temmuz). Teşekkül-i Âlem ve Elektrik. Servet-i Fünun, 1 Temmuz 1309, 122, 280-282.
• Mehmed Ali Çalımlı Paşa. (1897). Elektriğin Memleketimizde Tatbikatı. Servet-i Fünun, 1313/1897, 38-40.
• Mehmed Emin (Kalmuk). (1331/1915). Elektrik ve Mıknatisiyet Dersleri. İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Mehmed Emin (Kalmuk). (1337/1921). Telgraf-ı Elektrikî, 1337/1921, ss.416.
• Mehmed Refik (Fenmen). (1328/1912). Fenn-i Elektrik ve Tatbikât-ı Sınâiyesi. İstanbul: Matbaa-i Ahmed İhsan ve Şûrekası.
• Mehmed Refik (Fenmen). (1912, Temmuz-Ağustos). Elektrik Şimendüferleri. Genç Mühendis Mecmuası, Temmuz 1328, 54, 3-5.
• Mehmed Süleyman. (1892, Mayıs). Elektrikle Teshin. Maarif, 7 Mayıs 1308, 2/45, 290-291.
• Mehmed Süleyman. (1892, Mayıs). Fennî Eğlence: Elektrik Tecrübesi. Maarif, 7 Mayıs 1308, 2/45, 304.
• Mehmed Süleyman. (1892, Eylül). Elektriklenmiş Kuş. Maarif, 29 Safer 1310, 3/64, 191.
• Mehmed Süleyman. (1322/1904). Fennî Eğlenceler. İstanbul: Kasbar Matbaası.tom tit Arthur good.
• Memduh. (1903, Mayıs). Elektriğin Bazı Tatbikatı. Musavver Terakki Mecmuası, 8 Mayıs 1319, 11, 84.
• Murphey, R. (1992). Osmanlıların Batı Teknolojisini Benimsemedeki Tutumları: Efrenci Teknisyenlerin Sivil ve Askerî Uygulamalardaki Rolü. Osmanlılar ve Batı Teknolojisi içinde (ss. 7-20), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay.
• Nafiz Ziya. (1335/1919). Elektrik. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası.
• Naima. (1911). Musahabe-i Fenniye: Elektrikle Tenvir. Şehbal, 15 Nisan 1327, 38, 266-268.
• Nüzhet. (1892, Haziran). Elektrik Ahengsâzı. Maarif, 18 Haziran 1308, 2/51, 399-400.
• Osman Şemseddin. (1334/1918). Elektrik. İstanbul: Matbaa-i Askeriye.
• Ömer Lütfi. (1899, Haziran). Tatbîkât-ı Elektrikiye, Radyo, Tipografi, Branli Telgrafın Son Tatbikatı, Yüksek Sadalı Telefon. Musavver Fen ve Edeb Mecmuası, 10 Haziran 1315, 13, 196-198.
• Önsoy, R. (1984). Osmanlı İmparatorluğu’nun Katıldığı İlk Uluslararası Sergiler ve Sergi-i Umumi-i Osmani. Belleten, XLVII/185, 195-207.
• Salih Zeki. (1891a, Ekim). Elektriğe Dair Malûmat-I. Mektep Mecmuası, 11 Teşrin-i Evvel 1307, 15, 186-188.
• Salih Zeki. (1891b, Ekim). Elektriğe Dair Malûmat-II. Mektep Mecmuası, 14 Teşrin-i Evvel 1307, 16, 202.
• Salih Zeki. (1891c, Ekim). Elektriğe Dair Malûmat-III. Mektep Mecmuası, 18 Teşrin-i Evvel 1307, 17, 214-216.
• Salih Zeki. (1891d, Kasım). Elektriğe Dair Malûmat-IV. Mektep Mecmuası, 25 Teşrin-i Evvel 1307, 18, s.231-232.
• Salih Zeki. (1309/1893) Hikmet-i Tabîiye. 2 cilt. İstanbul: Karabet Matbaası.
• Salih Zeki (Ünver). (1328/1912). Hikmet-i Tabîiye-i Umûmiyeden Mebhas-i Elektrik. İstanbul: Matbaa-i Âmire.
• Salih Zeki (Ünver). (1333/1917). Hikmet-i Tabîiye Dersleri. İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası.
• Salih Zeki (Ünver). (1333/1917). Küçük Hikmet-i Tabîiye. İstanbul: Necm-i İstikbal Matbaası.
• Savaş, A. İ. (1999). Mustafa Hattî Efendi Viyana Sefâretnâmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Sezer, H. (2001). Tanzimat Dönemi’nde Avrupa Şehirlerine Gönderilen Öğrenciler. Osmanlı Dünyasında Bilim ve Eğitim Milletlerarası Kongresi içinde (ss. 687-711), İstanbul: IRCICA Yay.
• Süleyman Tevfik. (1331/1915). Elektrikçilik. İstanbul: Resimli Kitap Matbaası.
• Şişman, A. (2004). Tanzimat Döneminde Fransa’ya Gönderilen Osmanlı Öğrencileri (1839-1876). Ankara: TTK Yayınları.
• Topuz, H. (2003). Türk Basın Tarihi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Unat, F. R. (1968). Osmanlı Sefirleri ve Sefaretnameleri. Ankara: TTK Yayınları.
• Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi I. (1988). İ. Enginün, B. Emil ve M. Kaplan (Haz.). İstanbul: Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Yeşil, F. (2011). Aydınlanma Çağında Bir Osmanlı Kâtibi Ebubekir Râtib Efendi (1750-1799). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Yazarı Yok (Yy). (1881, Ekim). Elektrik. Hafta Mecmuası, 26 Zilkade 1298, 10, 149-153.
• Yy. (1881, Haziran). Nev İcad Bir Elektrik Testeresi. Bağçe Mecmuası, 13 Recep 1298, 34, 270.
• Yy. (1887, Nisan). Hikmet-i Tabîiyeden Elektrik. Manzara Mecmuası, 1 Nisan 1303, 3, 32-34.
• Yy. (1887, Temmuz). Kuvve-i Elektrikiye ile Bir Şey Tabetmek. Nâhid Mecmuası, 15 Temmuz 1303, 14, 111-112.
• Yy. (1891, Eylül). Elektrik. Musavver Cihan Mecmuası, 19 Safer 1309, 4, 26.
• Yy. (1893, Nisan). Elektrik Nedir?. Mektep Mecmuası, 22 Mart 1309, 82, 438-440.
• Yy. (1893, Haziran). Elektriğin Tercüme-i Hâli. Maarif, 23 Zilkade 1310, 4/98, 306-308.
• Yy. (1893, Haziran). Seyr-i Sefâin-i Elektrik. Maarif, 10 Zilhicce 1310, 4/100, 343-347.
• Yy. (1893, Temmuz). Elektrik Saatleri. Maarif, 13 Muharrem 1311, 5/105, 3-5.
• Yy. (1894, Ocak). Elektrikte Sanayi. Maarif, 17 Recep 1311, 5/130, 402-403.
• Yy. (1894, Mayıs). Elektrikli Arabalar. Malûmat Mecmuası, 12 Mayıs 1310, 14, 107.
• Yy. (1910, Ocak). Elektrik Kralı Edison. Arkadaş, 5 Kanûn-ı Sâni 1325, 1/1, 14-16.
• Yy. (1913). Hadisat ve Adese: İstanbul Elektrikli Tramvayları Hakkında. Şehbal, 1 Teşrinievvel 1329, 83, 208-209.
• Ziya. (1909, Kasım-Aralık). Kudret-i Elektrikiye’nin Demir Yollara Tatbiki. Osmanlı Mühendis ve Mimarlar Cemiyeti Mecmuası, Teşrin-i Sâni 1325, 2, 37-40.
• Ziyaeddin. (1333/1917). Elektrikli Görc Muharebe-i Ziyâiye Âletleriyle Mezkur Sistem Helyografların Usûl-i İstimali Hakkında Tarifnâme. İstanbul: Matbaa-i Askeriye.
• Ziyaeddin. (1333/1917). Telsiz Telgraf, Telsiz Telefon, Telemekanik Hakkında Ders Kitabı. İstanbul: Matbaa-i Askeriye.