Words and Terms Regarding Wild Animals in the Dīwān Luġāt at-Turk

Yıl 2015, Cilt: 23 Sayı: 23, 177 - 208, 01.12.2015

Hayrettin İhsan Erkoç

Öz

Numerous words and terms used by the Turks in the 11th century regarding wild animals have been recorded in the Dīwān Luġāt at-Turk written by Maḥmūd al-Kāšġarī. Names of both invertebrates and vertebrates exist in this work. Names used for vertebrates have been recorded in this lexicon, including names for a variety of animals such as fish, amphibians, reptiles, birds and mammals. Terms indicating the characteristics of animals such as their gender, colors and age can be found in the lexicon. It is observed that the work contains numerous words descriding the organs, living spaces and behaviors of animals. Words regarding the usage of wild animals in daily life also appear in the lexicon. As can be seen from the examples regarding this issue, the Turks used various organs of wild animals in their daily life and they also used the names of wild animals in personal names, titles, place names and celestial bodies. Furthermore, it is also observed that wild animals appear in proverbs, phrases and poems of the period as objects.

Anahtar Kelimeler

Maḥmūd al-Kāšġarī, Dīwān Luġāt at-Turk, wild animals, Turkic, vocabulary

DİVANÜ LUGATİ’T-TÜRK’TE VAHŞİ HAYVANLARLA İLGİLİ KELİMELER VE TERİMLER

Öz

Türklerin 11. yüzyılda vahşi hayvanlar için kullandıkları pek çok kelime ve terim, Kâşgarlı Mahmud tarafından yazılmış olan Divanü Lugati’t-Türk’te kaydedilmiştir. Bu eserde hem omurgasız hem omurgalı hayvanların adları mevcuttur. Omurgalılar arasında balıklar, iki yaşamlılar ya da amfibiler, sürüngenler, kuşlar ve memeliler gibi çeşitli hayvanlar için kullanılan adlar, bu sözlükte kaydedilmiştir. Sözlükte hayvanların cinsiyete, renklere ve yaşa göre özelliklerini belirten terimler bulunmaktadır. Eserin hayvanların organları ve yaşadıkları yerler ile hayvanların davranışlarını anlatan pek çok kelimeyi barındırdığı görülmektedir. Vahşi hayvanların günlük hayatta kullanımıyla ilgili kelimeler de sözlükte yer almaktadır. Bu konudaki örneklerde görüldüğü üzere bu dönemde Türkler, vahşi hayvanların çeşitli organlarını gündelik hayatlarında, vahşi hayvan adlarını da kişi adlarında, unvanlarda, yer adlarında ve gök cisimlerinde kullanmışlardır. Vahşi hayvanların ayrıca dönemin atasözlerinde, deyimlerinde ve şiirlerinde öge olarak yer aldıkları görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kâşgarlı Mahmud, Divanü Lugati’t-Türk, vahşi hayvanlar, Türkçe, söz varlığı

Kaynakça

• Abû-Hayyân. (1931). Kitâb al-İdrâk li-lisân al-Atrâk (A. Caferoğlu, Çev.). İstanbul: İstanbul Evkaf Matbaası.
• Altayca-Türkçe Sözlük. (1999). E. Gürsoy-Naskali, M. Duranlı (Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arat, R. R. (1999). Kutadgu Bilig – I – Metin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University Press.
• Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi. (1998-1999). (B. Atalay, Çev.). Cilt 4. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdem, M. (2008). Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Alt Anlamlılık. (F. S. B. Özönder, Ed.), Kâşgarlı Mahmûd Kitabı içinde (ss. 315-323). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Gabain, A. v. (1950). Alttürkische Grammatik – mit Bibliographie, Lesestücken und Wörterverzeichnis, auch Neutürkisch. Leipzig: Otto Harrassowitz.
• Genç, R. (1997). Kaşgarlı Mahmud’a göre XI. yüzyılda Türk Dünyası. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Grönbech, K. (1992). Kuman Lehçesi Sözlüğü – Codex Cumanicus’un Türkçe Sözlük Dizini (K. Aytaç, Çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gül, B. (2008). Dîvânu Lugâti’t-Türk’ün Söz Dünyası. (F. S. B. Özönder, Ed.), Kâşgarlı Mahmûd Kitabı içinde (ss. 279-296). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Necip, E. N. (2008). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü (İ. Kurban, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Orkun, H. N. (1994). Eski Türk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (1988). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Tekin, T. (2004). Irk Bitig – Eski Uygurca Fal Kitabı. (N. Demir, E. Yılmaz, Ed.). Ankara: Öncü Kitap.
• Thomsen, V. (2002). Orhon Yazıtları Araştırmaları (V. Köken, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R., Vural, H. ve Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tuva Türkçesi Sözlüğü. (2003). E. Arıkoğlu, Klara Kuular (Haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Yudahin, K. K. (1945-1948). Kırgız Sözlüğü, Cilt 2 (A. Taymas, Çev.). Ankara: Millî Eğitim Basımevi.
• Yunusoğlu, M. K. (2008). Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Metafor ve Metonomi. (F. S. B. Özönder, Ed.), Kâşgarlı Mahmûd Kitabı içinde (ss. 341-352). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.