The Disaster Management in the Late Ottoman Empire: The Great Fire of Uşak Town in 1894

Yıl 2011, Cilt: 15 Sayı: 15, 63 - 90, 01.12.2011

Biray Çakmak

Öz

In this study, material destructions, brought about by fires in the Nineteenth Century and measures, taken by the Ottoman Central and provincial bureaucracies to eliminate these destructions are examined based on the Ottoman Archival documents on the case of great fire which took place in Uşak town in 1894. In this context, material destructions, caused by the fire, measures taken by the state for fire victims and aids in kind and cash, sent by the state and by neighboring districts, and efforts for the modernization of urban physical space as part of reconstruction activities are put forward. Shortly, it is focused on disaster management. This study is relied on the documents in different classifications of the Prime-Minister Ottoman Archive, Ahenk, Hizmet and Tercüman-ı Hakikat newspapers in Izmir and in Istanbul and Hüdavendigâr Provincial Newspaper, issued in Bursa.

Anahtar Kelimeler

The Great fire of Uşak town in 1894, The disaster management in Ottoman Empire, History of natural disasters in Turkey, Ottoman reform age, Aids in kind and cash, Hizmet, Ahenk, Tercüman-ı Hakikat, Hüdavendigâr.

GEÇ DÖNEM OSMANLI İMPARATORLUĞU’NDA AFET YÖNETİMİ: 1894 BÜYÜK UŞAK YANGINI

Öz

Bu çalışmada, XIX. yüzyılda sık sık yaşanan yangınların beraberinde getirdiği çok yönlü maddi tahribat ve bu tahribatı bertaraf etmeye yönelik Osmanlı merkez ve taşra bürokrasisi tarafından alınan tedbirler, 1894 yılında Uşak kasabasında meydana gelen büyük yangın örneğinde arşiv belgelerine dayalı olarak ele alınmaktadır. Bu bağlamda; yangının meydana getirdiği maddi tahribat, devlet tarafından yangından zarar görenler için alınan tedbirler ve yapılan yardımlar ile çevre kazalar tarafından gönderilen ayni ve nakdî yardımlar, imar faaliyetleri kapsamında kentsel fiziki mekânın modernizasyonuna yönelik yapılan çalışmalar ortaya konulmakta, afetin yönetimi üzerinde durulmaktadır. Çalışma, Başbakanlık Osmanlı Arşivinin çeşitli tasniflerinde yer alan belgeler, İzmir ve İstanbul gazetelerinden Hizmet, Ahenk ve Tercüman-ı Hakikat ile Bursa’da basılan vilayet gazetesi Hüdavendigâr’daki bilgiler üzerine inşa edilmektedir.

Anahtar Kelimeler

1894 büyük Uşak yangını, Osmanlı İmparatorluğu’nda afet yönetimi, Türkiye’de doğal afetler tarihi, Osmanlı reform çağı, aynî ve nakdî yardımlar, Hizmet, Ahenk, Tercüman-ı Hakikat, Hüdavendigâr.

Kaynakça

• I. Nizamnâmeler
• 24 Teşrîn-i evvel 1298 / 05 Kasım 1882 Tarihli Ebniye Kanunu, Düstur, Zeyl 3, Dersaadet 1300.
• II. Gazeteler
• Hizmet gazetesi
• 776, 04 Ra 1312 / 05 Eylül 1894;
• 777, 07 Ra 1312 / 08 Eylül 1894;
• 778, 11 Ra 1312 / 12 Eylül 1894;
• 779, 14 Ra 1312 / 15 Eylül 1894;
• 780, 17 Ra 1312 / 18 Eylül 1894;
• 783, 29 Ra 1312 / 30 Eylül 1894;
• 784, 03 R 1312 / 04 Ekim 1894;
• 787, 13 R 1312 / 14 Ekim 1894.
• Hüdavendigâr gazetesi
• 1604, 17 Ağustos 1310 / 29 Ağustos 1894;
• 1606, 31 Ağustos 1310 / 12 Eylül 1894; 1607, 07 Eylül 1310 / 19 Eylül 1894;
• 1617, 16 Teşrîn-i sânî 1310 / 28 Kasım 1894;
• 1637, 12 Nisan 1311 / 24 Nisan 1895; 1652, 02 Ağustos 1311 / 14 Ağustos 1895.
• Tercüman-ı Hakikat
• 4853, 20 Ağustos 1310 / 01 Eylül 1894;
• 4855, 23 Ağustos 1310 / 04 Eylül 1894;
• 4856, 24 Ağustos 1310 / 05 Eylül 1894;
• 4857, 25 Ağustos 1310 / 06 Eylül 1894;
• 4859, 27 Ağustos 1310 / 08 Eylül 1894;
• 4861, 30 Ağustos 1310 / 11 Eylül 1894.
• Ahenk gazetesi
• 40, 05 Temmuz 1311 / 17 Temmuz 1895; 19, 11 Nisan 1311 / 23 Nisan 1895.
• III. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• Bâb-ı ‘Âlî Evrâk Odası, Vilâyât Gelen-Giden Defterleri
• BEO. VGG, 930, s. 102, 19 Eylül 1310 / 01 Ekim 1894;
• BEO. VGG, 930, s. 92, 17 Ağustos 1310 / 29 Ağustos 1894.
• Bâb-ı ‘Âlî Evrâk Odası, Vilayet Gelen-Giden Defterleri Belgeleri
• BEO. 122250, 23 Za 1318 / 14 Mart 1901;
• BEO. 185212, 19 L 1322 / 27 Aralık 1904;
• BEO. 192182, 25 S 1323 / 31 Nisan 1905;
• BEO. 34813, 26 S 1312 / 29 Ağustos 1894;
• BEO. 34814, 26 S 1312 / 29 Ağustos 1894;
• BEO. 34872, 27 S 1312 / 30 Ağustos 1894;
• BEO. 36408, 01 R 1312 / 02 Ekim 1894;
• BEO. 36470, 01 R 1312 / 02 Ekim 1894;
• BEO. 36592, 04 R 1312 / 05 Ekim 1894;
• BEO. 36593, 04 R 1312 / 05 Ekim 1894;
• BEO. 38034, 02 Ca 1312 / 01 Kasım 1894;
• BEO. 38435, 11 Ca 1312 / 10 Kasım 1894;
• BEO. 39461, 04 C 1312 / 03 Aralık 1894;
• BEO. 40586, 01 B 1312 / 29 Aralık 1894;
• BEO. 41787, 27 B 1312 / 24 Ocak 1895;
• BEO. 42132, 03 Ş 1312 / 30 Ocak 1895;
• BEO. 42290, 07 Ş 1313 / 23 Ocak 1896;
• BEO. 44979, 19 L 1314 / 23 Mart 1897;
• BEO. 45399, 28 L 1313 / 12 Nisan 1896;
• BEO. 45638, 03 Za 1312 / 28 Nisan 1895;
• BEO. 46028, 10 Za 1313 / 23 Nisan 1896;
• BEO. 46492, 17 Za 1312 / 12 Mayıs 1895;
• BEO. 46765, 24 Za 1312 / 19 Mayıs 1895;
• BEO. 47990, 22 Z 1312 / 16 Haziran 1895;
• BEO. 48347, 02 M 1313 / 25 Haziran 1895;
• BEO. 48435, 06 M 1313 / 29 Haziran 1895;
• BEO. 48821, 15 M 1313 / 08 Temmuz 1895;
• BEO. 51529, 05 R 1313 / 25 Eylül 1895;
• BEO. 51579, 15 R 1313 / 05 Ekim 1895;
• BEO. 53101, 08 C 1313 / 26 Kasım 1895;
• BEO. 53859, 04 B 1313 / 21 Aralık 1895;
• BEO. 59366, 20 Z 1313 / 02 Haziran 1896;
• BEO. 61718, 01 Ra 1314 / 10 Ağustos 1896;
• BEO. 61899, 06 Ra 1314 / 15 Ağustos 1896;
• BEO. 64029, 13 Ca 1314 / 20 Ekim 1896;
• BEO. 75264, 10 R 1315 / 08 Eylül 1897;
• BEO. 83098, 21 Za 1315 / 13 Nisan 1898;
• BEO. 83870, 09 Z 1315 / 01 Mayıs 1898.
• Dâhiliye Nezareti, Mektûbî Kalemi Belgeleri
• DH. KKT. 2455 / 69, 08 Za 1318 / 27 Şubat 1901;
• DH. MKT. 1129 / 6, 03 N 1324 / 21 Ekim 1906;
• DH. MKT. 1501 / 6, 03 Ş 1305 / 15 Nisan 1888;
• DH. MKT. 1502 / 63, 08 Ş 1305 / 20 Nisan 1888;
• DH. MKT. 1512 / 68, 06 L 1305 / 16 Haziran 1888;
• DH. MKT. 2069 / 63, 28 Ş 1312 / 24 Şubat 1895;
• DH. MKT. 2113 / 114, 20 Ca 1316 / 06 Ekim 1898;
• DH. MKT. 2193 / 71, 15 Z 1316 / 26 Nisan 1899;
• DH. MKT. 2284 / 21, 10 Ş 1317 / 14 Aralık 1899;
• DH. MKT. 2286 / 27, 15 Ş 1317 / 19 Aralık 1899;
• DH. MKT. 2432 / 101, 05 Ş 1318 / 28 Kasım 1900;
• DH. MKT. 2471 / 93, 23 Z 1318 / 13 Nisan 1901;
• DH. MKT. 312 / 40, 29 Ca 1312 / 28 Kasım 1894;
• DH. MKT. 315 / 51, 08 C 1312 / 07 Aralık 1894;
• DH. MKT. 335 / 70, 25 B 1312 / 22 Ocak 1895;
• DH. MKT. 342 / 40, 12 Ş 1312 / 08 Şubat 1895;
• DH. MKT. 407 / 25, 13 S 1313 / 05 Ağustos 1895;
• DH. MKT. 420 / 51, 10 Ra 1313 / 31 Ağustos 1895;
• DH. MKT. 423 / 55, 17 Ra 1313 / 07 Eylül 1895;
• DH. MKT. 428 / 7, 24 Ra 1313 / 14 Eylül 1895;
• DH. MKT. 499 / 43, 29 M 1320 / 08 Mayıs 1902.
• Dâhiliye Nezareti, Muhâberât-ı Umûmiye İdaresi Belgeleri
• DH. MUİ. 69-3 / 9, 22 Ra 1328 03 Nisan 1910.
• İrade Tasnîfi, Dâhiliye
• İrade, Dâhiliye, 39, 29 B 1312 / 26 Ocak 1895;
• İrade, Dâhiliye, 5, 04 R 1313 / 24 Eylül 1895;
• İrade, Dâhiliye, 31, 29 Ca 1312 / 28 Kasım 1894.
• İrade Tasnîfi, Husûsî
• İrade, Husûsî, 132, 25 S 1312 / 28 Ağustos 1894.
• İrade Tasnîfi, Orman-Ma’âdin
• İrade, Orman ve Ma’âdin, 5, 24 Z 1313 / 06 Haziran 1896.
• İrade Tasnîfi, Rüsûmât
• İrade, Rüsûmât, 3, 25 Ra 1312 / 26 Eylül 1894.
• İrade Tasnîfi, Adliye ve Mezâhib
• İrade, Adliye ve Mezâhib, 11, 21 R 1314 / 29 Eylül 1896.
• Bâb-ı ‘Âlî Evrâk Odası, Meclis-i Vükelâ Mazbataları
• MV. 30 / 19, 06 B 1305 / 19 Mart 1888; MV. 30 / 58, 20 B 1305 / 02 Nisan 1888.
• Bâb-ı ‘Âlî Evrâk Odası, Şûrâ-yı Devlet Belgeleri
• ŞD. 1204 / 19, Ticaret 2 / 518, 14 Ra 1313 / 04 Eylül 1895;
• ŞD. 1206 / 34, Ticaret 2 / 639, 24 S 1314 / 04 Ağustos 1896;
• ŞD. 1562 / 10, Hüdavendigâr 3 / 20, 18 Za 1312 / 13 Mayıs 1895;
• ŞD. 1562 / 28, Hüdavendigâr 3 / 47, 29 L 1312 / 25 Nisan 1895;
• ŞD. 1567 / 13, Hüdavendigâr 3 / 260, 09 R 1314 / 17 Eylül 1896;
• ŞD. 1586 / 2, 27 Ra 1321 / 23 Haziran 1903;
• ŞD. 2971 / 28, 19 R 1313 / 09 Ekim 1895;
• ŞD. DH. 1562 / 13, 15 L 1312 / 11 Nisan 1895.
• Yıldız, Sadâret Husûsî Marûzât Evrâkı
• Y. A. Hus. 307 / 62, 24 S (2) 1312 / 27 Ağustos 1894.
• Yıldız, Mütenevvi Marûzât Evrâkı
• Y. Mtv. 104 / 41, 05 Ra 1312 / 06 Eylül 1894;
• Y. Mtv. 120 / 30, 20 Za 1312 / 15 Mayıs 1895.
• Yıldız, Perâkende Evrâkı, Ticâret ve Nâfı’a Nezâreti Marûzâtı
• Y. PRK. TNF. 4 / 50, 01 M 1314 / 12 Haziran 1896.
• IV. Araştırma Eserleri
• Aktüre, S. (1978). 19. Yüzyıl Sonunda Anadolu Kenti Mekânsal Yapı Çözümlemesi. Ankara: ODTÜ, Mimarlık Fakültesi Baskı Atölyesi.
• Baskıcı, M. (2002, Ekim-Aralık). Osmanlı Anadolusunda Sigorta Piyasası: 1860-1918. Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 57(4), 1-33.
• Cerasi, M. M. (2001). Osmanlı Kenti Osmanlı İmparatorluğu’nda 18. ve 19. Yüzyıllarda Kent Uygarlığı ve Mimarisi (A. Ataöv, Çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Çakmak, B. (2009). İktisadî Değişim ve Devlet: XIX. Yüzyılda Uşak Halıcılığı. Hacettepe Üniversitesi, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 10, 139-163.
• Çakmak, B. (2010). XX. Yüzyıl Başında Uşak’ta Kurulan İp Fabrikaları. Uşak Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, I(II), 41-58.
• Çelik, Z. (1993). The Remaking of Istanbul Portrait of an Ottoman City in the Nineteenth Century. Berkeley, Los Angeles, London: University of California Press.
• Erler, M. Y. (2002). XIX. Yüzyıldaki Bazı Doğal Afetler ve Osmanlı Yönetimi. Türkler içinde (c.13, ss.762-770). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
• Erler, M. Y. (2010). Osmanlı Devleti’nde Kuraklık ve Kıtlık Olayları. İstanbul: Libra Yayınları.
• Güneş, G. (2001). 1894 Uşak Yangını. 25-27 Ekim 2001 21. Yüzyılın Eşiğinde Uşak Sempozyumu, Cilt 1, (M. Turgut, Ed.). İstanbul: Uşaklılar Eğitim ve Kültür Vakfı Yayınları, 275-280.
• Hazai, Gy. (2001). Osmanlı Tarihinde Doğal Afetlerin Rolü Hakkında Birkaç Görüş. Osmanlı İmparatorluğu’nda Doğal Afetler, (E. Zachardiadou, Ed.), (G. Çağalı Güven, S. Öztürk, Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 3-5.
• Huyugüzel, Ö. F. (2004). İzmir’de Edebiyat ve Fikir Hareketleri Üzerine Araştırmalar. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayını.
• İnalcık, H. (1983). Introduction to Ottoman Metrology. Turcica, 15, 311-347.
• Kahya, F. (2010). Osmanlı Devleti’nde Sigortacılık. İstanbul: Libra Yayınları.
• Ortaylı, İ. (2000). Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahallî İdareleri (1840-1880). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayını.
• Özcan, B. (2002). Bursa Afetleri (1326-1900). Erzurum: Aktif Yayıncılık.
• Özgür, H. ve Azaklı, S. (2001,Bahar). Osmanlı’da Yangınlar ve İtfaiye Hizmetleri. Gazi Üniversitesi, İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 3(1), 153-172.
• Quataert, D. (1986). Machine Breaking and the Chancing Carpet Industry of Western Anatolia, 1860-1914. Journal of Social History, Sipring, 473-489.
• Quataert, D. (1990). The Carpet Makers of Uşak, Anatolia (1860-1914). IIIrd Congress on the Social and Economic History of Turkey, Princeton University, Proceedings,24-26 August 1983, (Heath W. Lowry and Ralph S. Hattox, Eds.). The ISIS Pres, İstanbul - Washington - Paris, 85-91.
• Relton, F. B. (1893). An Account of the Fire Insurance Companies. London: Swan Sonnenschein & Co.
• Salih Zeki ve Mehmed Rafet. (1330). Nevsâl-i Ziraat ve Ticâret. Dersaadet: Mahmud Bey Matbaası.
• Sayın, A. V. (1999). Tekâlif Kavaidi Osmanlı Vergi Sistemi. Ankara: Maliye Bakanlığı, Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı Yayını.
• Tekeli, İ. (1999). Bir Modernleşme Projesi Olarak Türkiye’de Kent Planlaması. Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik, (S. Bozdoğan ve R. Kasaba, Eds.), (N. Elhüseyni, Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 136-152.
• Tekeli, İ. (1996). 19. Yüzyılda İstanbul Metropol Alanının Dönüşümü. Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kentleri, (P. Dumont ve F. Georgeon, Eds.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 19-30.
• Tekeli, İ. ve İlkin, S. (2004). Cumhuriyetin Harcı, Modernitenin Altyapısı Oluşurken. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• Tekeli, İ. ve Ortaylı, İ. (1978). Türkiye’de Belediyeciliğin Evrimi. (E. Türkcan, Ed.). Ankara: Türk İdareciler Derneği, Bilimsel Araştırma Dizisi-2.
• Tutsak, S. (2006). Uşak’ta Rumlara Ait Bir Kilise ve Mektebin Yeniden İnşasına Dair. Doğumunun 65. Yılında Prof. Dr. Ahmet Özgiray’a Armağan, (M. A. Erdoğru, Ed.). İstanbul: IQ Kültür - Sanat Yayıncılık, 598-606.
• Tutsak, S. (2007). Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Uşak’ta Halıcılığın Makineleşme Süreci. Belleten, LXXI(260), 65-97.
• Uluengin, M. B. ve Turan, Ö. (2005). İmparatorluğun İhtişam Arayışından Cumhuriyet’in Radikal Modernleşme Projesine: Türkiye’de Kentsel Planlamanın İlk Yüz Yılı. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 3(6), 353-436.
• Yerasimos, S. (1996). Tanzimat’ın Kent Reformları Üzerine. Modernleşme Sürecinde Osmanlı Kentleri, (P. Dumont ve F. Georgeon, Eds.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1-18.
• Yılmazçelik, İ. (2005). XVIII. ve XIX. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde (Anadolu’da) Meydana Gelen Tabiî Afetler. XIV. Türk Tarih Kongresi, Ankara, Eylül,2002, Kongreye Sunulan Bildiriler içinde (c. II, Kısım: I, ss. 665-693). Ankara.
• Zachariadou, E. (2001). Doğal Afetler: Fırsat Anları. Osmanlı İmparatorluğu’nda Doğal Afetler, (E. Zachardiadou, Ed.), (G. Çağalı Güven, S. Öztürk, Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 5-10.
• Zandi-Sayek, S. (2001). Public Space and Urban Citizens: Ottoman Izmir in the Remaking, 1840-1890. Unpublished Doctoral Dissertation, University of California, Berkeley.