DOĞU TÜRKÇESİNE AİT BİR BOTANİK LÜGATÇESİ

Yıl 2012, Sayı: 16, 35 - 56, 05.06.2012

Mehmet Turgut Berbercan

Öz

Bu makalede, 19. yüzyılın son çeyreğinde Büyük Britanya hükümeti hesabına Doğu Türkistan’da çalışmış Dr. J. Scully’nin hazırladığı Doğu Türkçesine ait bir botanik lügatçesi ele alınmaktadır. Lügatçedeki 300’den fazla bitki ismi, lügatçenin aslındaki leksikografik dizim korunmak suretiyle sıralanmış, isimlerin Arap harfli yazımları gösterilerek çeviriyazısı oluşturulmuş, ayrıca verilen Latince ve İngilizce karşılıklar korunmuştur. Kaydedilen bitki isimlerinin özellikle tarihî ve çağdaş Türk lehçelerindeki şekilleri ve karşıladıkları anlam alanlarıyla mukayese edilmesi yoluyla, Türkiye Türkçesindeki karşılıkları ortaya konulmaya çalışılmış, böylelikle Türk botanik terminolojisine göre yeniden adlandırılması sağlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

J. Scully, Doğu Türkçesi, bitki isimleri, botanik.

A Botanical Glossary of Eastern Turki

Öz

In this article, a botanical glossary of Eastern Turki which was prepared by British surgeon Dr. J. Scully who missioned with the government of Great Britain in Eastern Turkistan in the last quarter of the 19th century is examined. The plant names more than 300 in the glossary are set in lexicographic order according to the original order of the glossary and retranscriptions of the names are prepared, also the Arabic script of the names are exhibited. In addition, the meanings in Latin and English given by Scully are preserved. Turkey Turkish meanings of the names in the glossary are tried to indicate especially by the way of comparison of the forms and lexical fields of the names in both historical and modern Turkic dialects. Thus the names are renamed according to Turkish botanical terminology.

Anahtar Kelimeler

J. Scully, Eastern Turkish, plant names, botany.

Kaynakça

• Atalay, B. (2006). Kaşgarlı Mahmud, DivanüLugati’t-Türk IV (Dizin). Ankara: TDK.
• Bayrak, Ö. (2005). Tarihî Türk Şivelerinde Bitki İsimleri. GÜ Sosyal Bilimler Enst. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara.
• Baytop, T. (2007). Türkçe Bitki Adları Sözlüğü. Ankara: TDK.
• Berbercan, M. T. (2011). Dr. J. Scully’nin Doğu Türkçesi Kuş İsimleri Listesi. İÜ Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 2011/41. (Baskıda).
• Borovkov, A. K. (1959). Uzbeksko-russkiyslovar’. Moskva.
• Boz, E. (2004). Türkiye Türkçesinde Kişi Adı Olarak Meyve Adları. AKÜ Sosyal Bilimler Dergisi 2004/V(1), 1-13.
• Britten, J.,Holland, R. (1886). A Dictionary of English Plant-Names. London: Trübner&Co.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford UniversityPress.
• Çitoğlu, G. (1994). Fitoterapi Bitkiler Sözlüğü İngilizce-Latince / Latince-İngilizce. Ankara.
• Ebcioğlu, N. (2010). Bitki Adları Sözlüğü İngilizce-Türkçe / Türkçe-İngilizce. İstanbul: İnkılap.
• Eckmann, J. (2003). Çağatayca. Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, Osman F. Sertkaya (Haz.). Ankara: TDK.
• Gümüşatam, G. (2010). Eski Anadolu Türkçesinde Eczacılık Terimleri ve Bu Terimlerin Tıp, Botanik, Zooloji, Madencilik, Kimya Terimleriyle İlişkileri. Turkish Studies, International Periodical Forthe Language, Literature and History of TurkishorTurkic, Spring 2010/5(2), 1033-1087.
• Hamzayev, M. Y. (1962). Türkmen Diliniñ Sözlüği. Aşğabat: Türkmenistan SSR İlimler Akademisiniñ Neşiryatı.
• Hauenschild, I. (1989). Türksprachige Volknamenfür Kräuterund Stauden (mit den Deutschen, Englischen und Russischen Bezeichnungen). Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
• Hauenschild, I. (1994). Botanica im Dīwānluġat at-turk. Journal of Turkology, Summer 1994/2(1), 25-100. İleri, C. (2007). DivanüLügati’t-Türk’te Geçen Meyve ve Sebze Adları ve Türklerin Bunlardan Yararlanma Biçimleri. TDK Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, 2007/669, s.542-572.
• Küçüker, P. (2010). Lügât-i Mükilât-ı Eczâ’da Türkçe Bitki Adları. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 2010/3(11), s. 401-415.
• Le Coq, A. von (1912). Eine Liste Osttürkischer Pflanzennamen, Baessler-Archiv, 6, 118-129.
• Lindsay, T. S. (1923). Plant Names. Newyorkand Toronto: The Sheldon Press.
• Johnson, F. (1852). Dictionary Persian, Arabic, and English. London: W. H. Allen.
• Mütercim Asım Efendi. (2009). Burhan-ı Katı. Ankara: TDK.
• Necib, E. N. (1968). Uygurça-Rusça Lugat. Moskova.
• Ögel, B. (2006). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile) II. Cilt. Ankara: TTK.
• Önler, Z. (1986). Hacı Paşa’nın Müntehâb-ı Şifâ Adlı Eserinde Geçen Bitki Adları Üzerine. TDK Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, 1986/LI(413), 403-406.
• Önler, Z. (1990). XIV ve XV. Yüzyıl Anadolu Türkçesi Botanik Terimleri. Journal of TurkishStudies, 1990/14, 357-392.
• Önler, Z. (1999). Celalüddin Hızır (Hacı Paşa) Müntehâb-ı Şifâ II - Sözlük. İstanbul: Simurg.
• Öztürk, F. (2005). Kutadgu Bilig’de Bitki Adları. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 2005/VI(I), 201-208.
• Shaw, R. B. (1878). A Sketch of the Turki Language as Spoken in Eastern Turkistan, Part I-II, With List of Names of Birds and Plants by J. Scully. Calcutta: Baptist Mission Press.
• Tuncer, H. (1974). Hayatizade Mustafa Feyzi Efendi, Yabani Bitkiler Sözlüğü I. Cilt. Ankara: Tarım Bakanlığı Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (1988). Türkçe Sözlük 1-2. Ankara: TDK