KAYSERİ’DEKİ SELÇUKLU KÜLLİYELERİ

Yıl 2012, Sayı: 16, 191 - 214, 05.06.2012

Nermin Şaman Doğan

Öz

Eski çağlarda Kapadokya, bugün İç Anadolu Bölgesinde yer alan Kayseri, Prehistorik çağlardan başlayarak Roma, Bizans, Danişmentli, Selçuklu, Eretna, Dulkadiroğulları, Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti dönemlerinde yerleşime sahne olmuştur. Bugün kentin tarihi farklı kültürlere ait çok sayıda eserden okunmaktadır.
Anadolu’nun Türkleşme ve İslamlaşma süreciyle birlikte Kayseri’de Danişmentli ve Selçuklu dönemlerinde imar faaliyetleri artmıştır. Danişmentliler döneminde sur içinde Ulu Cami; sur dışında, şehrin güneybatısında Kölük Camisi- Medrese ve Hamamı inşa edilmiştir. Anadolu Selçuklu döneminde Sultan II. Kılıç Arslan (1155-1192) ve oğlu I. Gıyaseddin Keyhüsrev (ikinci kez 1205-1211) döneminden başlayarak Kayseri ve çevresi önem kazanmıştır.
Kayseri’de tekil/bağımsız yapıların yanı sıra, daha çok külliyeler karşımıza çıkar. Bunlar arasında Kayseri’deki Gevher Nesibe/Çifte, Kölük, Huand Hatun, Hacı Kılıç, Sahibiye külliyelerini sayabiliriz. İncelediğimiz külliyeler şehrin dış sur duvarlarının dışında iki, üç ya da dört bitişik yapıdan oluşur. Külliyelerin hamamları daha çok kişinin yararlanması düşünüldüğü için bağımsız inşa edilmiştir. Çoğunlukla sultan, sultan ailesi ve vezir gibi devlet adamları tarafından yaptırılan külliyeler kitabelerinde geçen tarih, dönem, bani adı gibi bilgiler aracılığı ile siyasi, sosyal ve kültürel yaşama ışık tutar.

Anahtar Kelimeler

Kayseri, Selçuklu, Danişmentli, İlhanlı, Mimari, Külliye

The Seljuk Complexes in Kayseri

Öz

Kayseri, in ancient times located in Cappadocia, now in Central Anatolia, has been a settlement from the beginning of Prehistoric times to the periods of Romans, Byzantines, Danishmends, Seljuks, Eretnids, Dulkadiogulları, Ottomans and Turkish Republic. Today, the history of the city can be found in many works of different cultures.
With the Turkization and Islamization of Anatolia, public works in the Danishmend and Seljuk period had increased dramatically. In the Danishmend period, Ulu Mosque was built within the city walls. Outside the city walls, in the southwest of the city, Kölük Mosque-Madrasah and Bath were built during the same period. Kayseri and its vicinity came into prominance during the reigns of Kilij Arslan II (1155-1192) and his successor Kaykhusraw I (1205-1211).
Beside the single/detached buildings, there are many examples of complexes such as Gevher Nesibe Çifte, Kölük, Huand Hatun, Hadji Kilic, and Sahibiye in Kayseri. The complexes examined in this study consist of two, three or four detached building that are located outside the city walls. The baths of those complexes are detached in order to serve many people at the same time. The complexes that were generally built by sultans or statesmen, shed light on the political, social and cultural life of the period via information obtained from the inscriptions on the time, history, and name of the patron.

Anahtar Kelimeler

Kayseri, Seljuks, Danishmends, Ilkhanid, Architecture, Complex

Kaynakça

• Ahmed Nazif Efendi. (1987). Mir’ât-ı Kayseriyye. M. Palamutoğlu (Haz.), Kayseri: Kayseri İli Özel İdare Müdürlüğü ve Kayseri Belediyesi Birliği Yayınları.
• Akok, M. (1967). Kayseri’de Hunad Mimari Külliyesinin Rölövesi. Türk Arkeoloji Dergisi, XVI/1, 5- 44.
• Akok, M. (1968). Kayseri’de Gevher Nesibe Sultan Darüşşifası ve Sahabiye Medresesi Rölöve ve Mimarisi. Türk Arkeoloji Dergisi, XVII/1, 133- 184.
• Akok, M. (1976). Kayseri Şehri Tarihi İç Kalesi. Türk Arkeoloji Dergisi, XXIII/2, 5- 38.
• Aksarayi/Aksaraylı Kerimüddin Mahmud. (1944). Selçuki Devletleri Tarihi (M. N. Gençosman- F. N. Uzluk, Çev.). Ankara: Recep Ulusoğlu Basımevi.
• Akşit, A. (2000). Kayseri’de Sur Dışı İskan: Külük/Gülük Mahallesi. A. Aktan- R. Tosun- A. Öztürk (Haz.), II. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu: 06- 07 Nisan 2000- Kayseri: Bildiriler (s. 1- 5). Kayseri: Kayseri ve Yöresi Tarih Araştırmaları Merkezi Yayınları.
• Anonim. (1952). Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi (F. N. Uzluk, Çev.). Ankara: Örnek Matbaası.
• Arık, R. (2000). Kubad Abad. Ankara: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Bakırer, Ö. (1976). Onüç ve Ondördüncü Yüzyıllarda Anadolu Mihrapları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Bayburtluoğlu, Z. (1993). Anadolu’da Selçuklu Dönemi Yapı Sanatçıları. Erzurum: Erzurum Atatürk Üniversitesi Basımevi.
• Bayburtluoğlu, Z. (2000). Kayseri İç Kalesindeki Selçuklu Dönemi Mimari Malzemesi. 1999 Yılı Anadolu Medeniyetleri Müzesi Konferansları, (s. 151- 171), Ankara: Anadolu Medeniyetleri Müzesi Yayınları.
• Baykara, T. (1988). Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I Anadolu’nun İdari Taksimatı. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Baykara, T. (1993). Bir Selçuklu Şehri Olarak Antalya. Antalya IV. Selçuklu Semineri 13-14 Mart 1992- Antalya: Bildiriler (s. 38-43). Antalya: Antalya Valiliği Yayınları.
• Can, S. (2008). Terken Hatun’dan Valide Sultan’a Selçuklular Döneminde Kadın (1040-1308). İstanbul: Ufuk Ötesi Yayınları.
• Caner, Ç. ve Bakırer, Ö. (2009). Anadolu Selçuklu Dönemi Yapılarından Medrese ve Camilerde Portal. Türkiyat Araştırmaları, 10, 13- 30.
• Cantay, G. (1992). Anadolu Selçuklu ve Osmanlı Darüşşifaları. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Cantay, G. (2002). Türk Mimarisinde Külliyeler. Türkler, 7, 834- 851.
• Cantay, G. (2006). Darüşşifalar. (A. U. Peker ve K. Bilici, Ed.), Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı 2, (s. 313- 335). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Çayırdağ, M. (1998). Kayseri Hunat Külliyesi.Vakıf ve Kültür, 1/2, 23-26.
• Darkot, B. (1945). Kayseri. İslam Ansiklopedisi, 4,(s. 484- 491). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Demirkent, I. (2004). Niketas Khoniates’in Historia’sı (1195-1206) İstanbul’un Haçlılar Tarafından Zaptı ve Yağmalanması. İstanbul: Dünya Yayıncılık.
• Durukan, A. (1998). Anadolu Selçuklu Sanatında Kadın Baniler. Vakıflar Dergisi, 27, 15-36.
• Durukan, A. (2006). Banîler. A. U. Peker- K. Bilici (Ed.), Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı 2, (s. 137-171), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Edhem/Eldem, H. (1982). Kayseri Şehri. K. Göde (Haz.), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Eravşar, O. (1998). Ortaçağ’da Kayseri Kent Dokusunun Gelişimi. Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Eravşar, O. (2006). Kayseri. (A. U. Peker ve K. Bilici, Ed.), Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı 2, (s. 239- 243), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Gabriel, A. L. (1931). Monuments Turcs D’Anatolie I. Paris: Du Mınıstere Turc De L’Instruction Publique.
• Gabriel, A. L. (2009). Kayseri Türk Anıtları. F. Yaman (Haz.), Kayseri: Kayseri Enstitüsü Derneği Yayınları.
• Göde, K. (1988). Alâeddin Keykubâd ve Kayseri. Selçuk Üniversitesi Selçuk Dergisi, 3, I. Alâeddin Keykubâd Özel Sayısı, 61-65.
• Gürkan, K. İ. (1972). Selçuklu Hastaneleri. Malazgirt Armağanı, (s.33- 63). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• İbn Bibi. (1996a). El Evamirü’l-Ala’iyeFi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name) I. M. Öztürk (Haz.), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İbn Bibi. (1996b). El Evamirü’l-Ala’iyeFi’l-Umuri’l-Ala’iye (Selçuk Name) II. M. Öztürk (Haz.), Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İnan, A. (1969). Kayseri Gevher Nesibe Şifaiyesi (H. 602- M. 1206). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları.
• İpekoğlu, B. (2006). Birleşik İşlevli Yapılar. (A. U. Peker ve K. Bilici, Ed.), Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı 2, (s. 111- 125). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Karamağaralı, H. (1976). Kayseri’deki Hunad Câmiinin Restitüsyonu ve Hunad Manzûmesinin Kronolojisi Hakkında Bazı Mülâhazalar. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXI, 199- 245.
• Karamete, K. (1941). Kayseri Tıbbiyesi, Erciyes.17, 499- 501, 521- 526.
• Katoğlu, M. (1967). XIII. Yüzyıl Anadolu Türk Mimarisinde Külliye. Belleten, XXXI/123, 335- 344.
• Kaymaz, N. (2009). Anadolu Selçuklu Sultanlarından II. Gıyasü’d-DînKeyhüsrev ve Devri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kuban, D. (2002). Selçuklu Çağında Anadolu Sanatı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kuran, A. (1969). Anadolu Medreseleri 1. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kuran, A. (1979). Onbeşinci ve Onaltıncı Yüzyıllarda İnşa Edilen Osmanlı Külliyelerinin Mimari Esasları Konusunda Bazı Görüşler. I. Milletlerarası Türkoloji Kongresi 15- 20 X 1973- İstanbul: Tebliğler (s.795- 813). İstanbul: Tercüman Gazetesi ve İstanbul Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Müderrisoğlu, F. (1991). Edirne II. Bayezid Külliyesi. Vakıflar Dergisi, XXII, 151-198.
• Müderrisoğlu, F. (1993). 16. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda İnşa Edilen Menzil Külliyeleri. I, Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Ogan, A. (1955). Kayseri’de Hovand veya Mahperi Hatun Külliyesiyle Mimari Bakımdan Kıymet Taşıyan Kümbetler. Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, 167, 3- 4.
• Parla, C. (1997), I. Alâeddin Keykubad Dönemi Yapılarında Biçim ve Estetik. I, Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Öney, G. (1966). Kayseri Hacı Kılıç Cami ve Medresesi. Belleten, 30, 377- 387.
• Önge, Y. (1969). Kayseri Huand (Mahperi Hatun) Külliyesi’nin Hamamı ve Yeni Bulunan Çini Tezyinatı. Önasya, 4/47, 11- 17.
• Önkal, H. (1996). Anadolu Selçuklu Türbeleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Özgüç, T. (2005). Kültepe. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Redford, S. ve Leiser, G. (2008). Taşa Yazılan Zafer Antalya İçkale Surlarındaki Selçuklu Fetihnâmesi. Antalya: Suna- İnan Kıraç Akdeniz Medeniyetleri Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Reyhanlı, T. (1976). Osmanlı Mimarisinde İmaret: Külliye Üzerine Notlar. Türk Kültürü Araştırmaları, 15, 121- 141.
• Sipahioğlu, H. (1981). Kayseri Gevher Nesibe Sultan Tıp Sitesi 1206. Kayseri: Akın Matbaası.
• Sönmez, Z. (1989). Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Sözen, M. (1970). Anadolu Medreseleri Selçuklu ve Beylikler Devri I. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları.
• Sözen, M. (1972). Anadolu Medreseleri Selçuklu ve Beylikler Devri 2. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları.
• Sözen, M. ve Tanyeli, U. (2001). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Şaman Doğan, N. (2010). Selçuklu Döneminde Siyasi ve Bani Kimliği ile Mübarizeddin Ertokuş. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 27/1, 231- 251.
• Tanyeli, U. (1987). Anadolu-Türk Kentinde Fiziksel Yapının Evrim Süreci (11- 15. Yüzyıl). İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi Yayınları.
• Texier, C. (1849). Description De L’Asie Mineure, Deuxıéme Volume. Paris: Imprimeurs de L’Institut de France.
• Tuncer, O. C. (1986). Anadolu Kümbetleri I Selçuklu Dönemi. Ankara: Güven Matbaası.
• Turan, O. (1945). Keyhüsrev I. İslam Ansiklopedisi, 4, (s. 613- 620). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Turan, O. (1984). Selçuklular Zamanında Türkiye Tarihi. İstanbul: Nakışlar Yayınevi.
• Turan, O. (2004). Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Turan, R. (1988), Alâeddin Keykubad’ın Doğu Anadolu Siyaseti. Selçuk Üniversitesi. Selçuk Dergisi, 3, I. Alaeddin Keykubad Özel Sayısı,79-87.
• Uyumaz, E. (2003). Sultan I. Alâeddîn Keykubad Devri Türkiye Selçuklu Devleti Siyasî Tarihi (1220- 1237). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Uyumaz, E. (2006), Sultan I. Alaeddin Keykubad ve Zamanı. A. Y. Ocak (Ed.), Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı 1 (s. 107-115), Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Yurdakul, E. (1970). Son Buluntulara Göre Kayseri’deki Hunat Hamamı. Selçuklu Araştırmaları Dergisi, 2, 140- 151.
• Yurdakul, E. (1974). Kayseri Külük Camii ve Medresesinde Yapılan Hafriyat ve Araştırma Sonuçları. Rölöve ve Restorasyon Dergisi, 1, 167- 207.