SULTAN MELİKŞÂH’IN GÜNEY-DOĞU ANADOLU POLİTİKASI: DİYÂR-I BEKR BÖLGESİNİN FETHİ VE TÜRKLEŞTİRİLMESİ

Yıl 2008, Sayı: 9, 381 - 414, 01.12.2008

Salim Koca

Öz

1040 Dandanakan zaferi sonucunda Horasan’da kendi devletlerini kuran

Selçuklu beyleri, bugünkü İran ülkesini ele geçirip, Irak sınırlarına dayandıklarında,

Diyâr-ı Bekr bölgesine Mervânî ailesi hükmediyordu. Mervânî ailesi 1059 yılında

kendi arzusu ile Tuğrul Beyi metbu’ tanıyıp, Büyük Selçuklu Devletinin egemenliği

altına girmiştir. Fakat Sultan Melikşâh, Mervânî emîrlerinden Mansur’un vassallığa

aykırı davranışlarıyla Büyük Selçuklu Devletinin politikasına zarar vermeye

başlaması üzerine Diyâr-ı Bekr bölgesinin fethine ve ilhakına karar vermiştir (1083).

Bu fetih ve ilhak faaliyeti de yine Sultan Melikşâh’ın emri ile eski Halifelik veziri

Fahrü’d-devle komutasında Türkmen beyleri ve onların kuvvetleri tarafından 1085

yılında başarıyla gerçekleştirilmiştir. Böylece, bu fetih ve ilhaktan sonra Diyâr-ı

Bekr bölgesinde ilk defa Türk nüfusunun yerleşmesi ve bölgenin Türkleşmesi

faaliyeti başlamıştır. Bitlis ve Erzen’de Dimlaç/Dilmaç veya Toğan Arslan Oğulları

(1098-1394), Âmid’de Yınal Oğulları (1103-1183), Hasankeyf (Hısn-ı Keyfâ)

Mardin ve Harput’ta Artuklular (1101-1409), Ahlat’da Ahlatşâhlar veya Sökmenliler

(1100-1207) gibi Türk Beyliklerinin kurulmasıyla da bu yerleşme ve Türkleşme

faaliyeti daha da kuvvetlenmiş ve yaygınlaşmıştır.

Anahtar Kelimeler

Diyâr-ı Bekr bölgesi, Sultan Melikşâh, Fahrü’d-devle, Artuk Bey, Mervânî emîri Mansur, Musul-Halep emîri Müslim, Yınal Oğulları, Toğan Arslan Oğulları, Artuklular, Ahlatşâhlar

Kaynakça

• AZİMİ TARİHİ (1988). yay. ve çvr. A. Sevim, Ankara.
• BUNDARİ (1943). Zubdetü’n-Nusra (Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi), çvr. K. Burslan, İstanbul.
• CAHEN, Claude, (1955). Contribution a l’Histoire du Diyar Bakr au quatorziéme siécle Journal Asiatique, 243, s. 65-100.
• CAHEN, Claude, (2002). Osmanlılardan Önce Anadolu, çvr. E. Üyepazarcı, İstanbul.
• EBU BEKR-İ TİHRÂNİ, (1993), Kitâb-ı Diyârbekriyye, II. cüz, yay. N. Lugal-F. Sümer, Ankara.
• EBU’L-FEREC TARİHİ, (1945), I, çvr. Ö.R. Doğrul, Ankara.
• ERÖZ, Mehmet, (1965). “Kürtlerin Menşei ve Türkmenlerin Kürtleşmesi”, 1964-1965 Ders Yılı Sosyoloji Konferansları, s. 106-121, İstanbul.
• GÖKALP, Ziya, (2007). Kitaplar, I, haz. Ş. Beysanoğlu, Y. Çotuksöken, F. Kırzıoğlu, M. Koç, S. Koz, İstanbul
• İBN BİBİ (1956). El-Evâmîri’l-Alâ’iyye, fî’l-Umûri’l-Alâ’iyye, Ankara.
• İBNÜ’L-ESİR, (1987). El-Kâmil fî’t Tarih (İslâm Tarihi), IX, X, XII, çvr. A. Özaydın, İstanbul.
• İBNÜ’L-EZRAK, (1992). Meyyâfârikîn ve Âmid Târihi, çvr. A. Savran.
• İBNÜ’L-KESİR, (1995). El-Bidaye ve’n-Nihaye (Büyük İslâm Tarihi) XII, çvr. M. Keskin, İstanbul.
• KAFESOĞLU, İbrahim, (1973). Sultan Melikşâh, İstanbul.
• KİENİTZ, Friedrich-Karl (tarihsiz). Büyük Sancağın Gölgesinde, çvr. S. H. Kakınç, Tercüman 1001 Temel Eser.
• KÖPRÜLÜ, Mehmed Fuad, (1979). İslam Ansiklopedisi, I, Artuk Oğulları mad. s.617- 623, İstanbul.
• MÜNECİMBAŞI, (2000). Câmiü’d-Düvel, I, çvr. A. Öngül, İzmir.
• NESEVİ, (1934). Celâlüttin Harezmşah (Siret Sultan Celâleddîn Mengüberti), çvr. N. Asım, İstanbul.
• SEVİM, Ali, (1987). “Sökmenliler (Ahlatşâhlar) Devleti, Tarihte Türk Devletleri, II, s. 465-468.
• SEVİM, ALİ, (1999). Sıbt İbnü’l-Cevzî’nin Mir’âtü’z-Zaman fî Tarihi’l-Âyan Adlı Eserindeki Selçuklularla İlgili Bilgiler, Belgeler, XX, 24, s. 1-75.
• SEVİM, Ali, (2005). Makaleler, I, “Artukluların Soyu ve Artuk Beyin Siyasî Faaliyetleri”, s. 127-159; “İlk Anadolu Beyliklerinde Kültür, İmar ve Ekonomik Etkinliklere Genel Bir Bakış”, s. 517-527, haz. S. Yalçın-S. Özbek, Ankara.
• SEVİM, Ali (2005). Makaleler, II, İbnü’l Adîm’in “Zübdetü’I-Haleb min Tarihi Haleb” Adlı Eserindeki Selçuklularla İlgili Bilgiler, s. 607-776, Ankara.
• SEVİM, Ali, (2005). İbnü’l Cevzî’nin El-Muntazam Adlı Eserindeki Selçuklularla İlgili Bilgiler, Belgeler, XXVI, 30, s. 1-84. Ankara.
• SEZEN, Tahir, (2006). Osmanlı Yer Adları, Ankara.
• SÜMER, Faruk, (1972). Oğuzlar (Türkmenler), Ankara.
• SÜMER, Faruk, (1993). Türk Kültür Tarihine Genel Bir Bakış, B.T.T.D., VI, 76, s. 10- 16.
• SÜMER, Faruk, (1999). Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları, II, İstanbul.
• TURAN, Osman, (1973). Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul.
• TURAN, Osman, (1980). Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, İstanbul.
• TURAN, Refik, (1987). Tarihte Türk Devletleri, II, “Dilmaç Oğulları Beyliği”, “Yınal Oğulları Beyliği, s. 469-475, Ankara.
• URFALI MATEOS, (1987). Veka-yi Nâme, çvr. H. D. Andreasyan, Ankara.
• YINANÇ, Mükrimin Halil, (1979). İslam Ansiklopedisi, II, Bitlis mad. s. 661-664. İstanbul.
• YINANÇ, Mükrimin Halil, (1979). İslam Ansiklopedisi, III, Diyarbakır mad. s. 605- 625, İstanbul.