Kısas-ı Enbiya’da “Gönül” Sözcüğüyle Kurulan Deyimlerin Organ Adları Temelinde Çağrışımsal Anlamı

Yıl 2017, Sayı: 26, 223 - 238, 21.06.2017

Duygu Özge Gürkan

Öz

Neredeyse bütün dillerin sözvarlığında önemli bir yer tutan deyimler o dili konuşan toplumların gelenek-görenekleri, kültürleri, inançları, sosyal hayatları ve değerlerinden izler taşır. Deyimlerin bütün dillerde yer alması evrensel bir özellikken, aktarılma biçimleri dilden dile, kültürden kültüre değişiklik gösterebilir. Değişiklik gösterebilen bir başka özellikse deyimlerin oluşumunda yararlanılan kaynak alanlardır. Bilindiği gibi, doğa ve doğadaki nesneler, bu kültürel alanları besleyen öncelikli kaynaklar arasındadır. Her kültür, doğayı ve nesneleri, bu yönelime koşut bir biçimde konu edindiğimiz bedenin parçalarını kendince adlandırır, böylelikle özel bir kültürel algı yaratır. Organ adları söz konusu adlandırma sürecinde her kültüre özgü özel bir görünüme bürünür. Bu çalışmada odak, organ adlarının çağrışım alanlarıdır. Organ adları, doğadaki nesnelerin adlandırılması ve deyim yapımında kullanılan temel sözcükler arasında yer aldığından söz konusu toplum için hem dilsel hem de sosyo-kültürel anlamda önemli bir veri kaynağıdır. Bu nedenle deyimler ve organ adları arasında yakın bir ilişki vardır ve bu ilişki rastlantısal değildir. Bu çalışmada Eski Anadolu Türkçesi metinlerinden Kısas-ı Enbiya’nın 14. yüzyıla ait Türk Dil Kurumu nüshasında “gönül” sözcüğüyle kurulan deyimlerin çağrışımda bulunduğu organ adları incelenecek ve çalışma iki temel olgu üzerine şekillendirilecektir. Bunlardan ilki kültürel bellek içerisinde anlam kazanan “gönül” sözcüğüyle kurulan deyimlerin çağrışımda bulunduğu organ adları, ikincisi bu deyimlerin ifade ettiği toplumsal duygu bildirimleridir.

Anahtar Kelimeler

Kısas-ı Enbiya, deyim, organ adları, “gönül” sözcüğü, toplumsal duygu bildirimleri

Kaynakça

• Arat, R. R. (2007). Kutadgu Bilig I Metin. Ankara: TDK.
• Artun, E. (2010). Dinî-Tasavvufi Halk Edebiyatı Metin Tahlilleri. İstanbul: Kitabevi.
• Atalay, B. (2006). Kâşgarlı Mahmud Divanü Lûgat-it-Türk (Dizin) C. IV, (5. Bsk). Ankara: TDK.
• Atmaca, E. (2013). Kazak Türkçesinde ‘Göz, Kulak ve Burun’ Organ Adlarıyla Kurulmuş Makallar. Akademik Bakış Dergisi, 36, 1-21.
• Aydın, M. (1999). Gönül Kelimesi Üzerine. Türk Dili, 566, 104-108.
• Aygün, M. (2003). Türkçe ve Almancada Göz’le İlgili Deyimlerin İncelenmesi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13(1), 71-88.
• Baş, M. (2014). Türkçede “Ciğer” Sözcüğü İçeren Deyimlerde Duygu Eğretilemeleri: Bilişsel Dilbilimsel Bir İnceleme. 27. Ulusal Dilbilim Kurultayı Bildirileri içinde (ss. 65-71).
• Cebecioğlu, E. (2005). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Clarendon Press.
• Coşan, L. (2007). Phraseologismen mit Herz in den Volksmärchen der Brüder Grimm und ihre Übersetzung ins Türkische - anhand einiger Beispiele. Sprachreport, 2, 2-8.
• Coşar, A. (2008). Mevhibe, "Bir Adlandırma Ögesi Olarak Organ Adları. Turkish Studies, 3, 1049-1079.
• Çetinkaya, G. (2013). Dede Korkut Hikâyeleri'nde Sembol Olarak Meydan. Millî Folklor, 98, 73-86.
• Gökçe, F. (2015). Kutadgu Bilig’de kör- “görmek”: Çok Anlamlılık, Metafor ve Gramerleşme. Türkbilig, 29, 59-76.
• Gölpınarlı, A. (1977). Tasavvuf’tan Dilimize Geçen Deyimler ve Atasözleri. İstanbul: İnkılâp ve Aka Kitabevleri.
• Hacıyeva, N. (1996). Nasireddin Rabguzi’nin Kısasü’l-Enbiya İsimli Eserinde Halk Edebiyatı Unsurları. Millî Folklor, 29-30, 18-22.
• Hacızade, N. (2012). Bilişsel Dil Bilim Açısından Duyguların Dili. Konya: Çizgi Kitabevi.
• İlhan, N. (2007). Atasözleri ve Deyimlerde Beden Kelimeleri ve Kavram Alanları. Türk Dili, 671, 761-769.
• Kaçarava, N. (1996). Türkçede ‘Göz’ ile Başlayan Deyimler. Türk Dili, 650, 129-133.
• Kapal, N. N. (2012). Nef'i Dîvanında Gönül. Turkish Studies, 7(3), 1605-1618.
• Kaplan, M. (2015). Alvarlı Efe Muhammed Lütfi Divanı’nda Gönüle Dair. Turkish Studies. 10(8), 69-94.
• Karabağ, İ. ve Coşan, L. (2000). Türkçedeki Gönül, Kalp ve Yürek Kelimeleriyle İlgili Atasözleri ve Deyimler ve Bunların Almancadaki Karşılıkları. Ankara Üniversitesi Dil Dergisi, 96, 5-29.
• Niemeier, S. (2009). What's in a Heart – Culture-Specific Concepts of Emotionality and Rationality. Bi-Directional Perspectives in the Cognitive Sciences. Universität Marburg.
• Özdemir, N. (2010). Mizah, Eleştirel Düşünce ve Bilgelik: Nasreddin Hoca. Millî Folklor, 87, 27-40.
• Özkan, F ve Şadiyeva, G. (2003). Somatik Deyimler. Bilig, 24, 135-157.
• Rahman, U. S. ve Hassan, M. (2013). Heart’s Role in the Human Body: A Literature Review. ICCSS, 2(2), 1-6.
• Rayman, H. (2002). Nevrûz ve Türk Kültüründe Renkler. Millî Folklor, 53, 10-15.
• Ruhi, Ş. (2006). Kültür Araştırmalarında Dil Bilimin Yeri: Kültürel Anahtar Sözcük Bakış Açısı. Dil Bilim: Temel Kavramlar, Sorunlar, Tartışmalar. 89-100.
• Siahaan, P. (2008). Did He Break Your Heart or Your Liver? A Contrastive Study on Metaphorical Concepts from the Source Domain ORGAN in English and in Indonesian. F. Sharifan vd. (Yay.), Culture, Body and Language: Conceptualizations of Internal Body Organs Across Cultures and Languages in (pp. 45-74). Berlin, New York: Mouten de Gruyter.
• Şahin, H. (2004). Türkçede Organ İsimleriyle Kurulmuş Deyimler. Bursa: Uludağ Üniversitesi.
• Şahin, H. (2009). Kaşgarlı’dan Günümüze Organ İsimleriyle Kurulmuş Deyimler. Turkish Studies, 4(3), 2020-2036.
• Temizkan, M. (2001). Hatayi’nin Şiir Dünyası. İzmir: Ege Üniversitesi.
• Türkiye Türkçesi Ağızları Sözlüğü. TDK, 17 Şubat 2016 tarihinde http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_gts&arama=gts&guid=TDK.GTS. 56b62ac03491a1.47232848 adresinden erişildi.
• Yılmaz, E., Demir, N. ve Küçük, M. (2013). Kısas-ı Enbiya. Ankara: Türk Dil Kurumu.