ANADOLU SELÇUKLU DÖNEMİ KÜLLİYE DÜZENLEMESİNDE CAMİ VE MEDRESE’DE ORTAK AVLU KULLANIMI

Yıl 2019, Sayı: 30, 143 - 166, 06.07.2019

Hatice Demir

https://doi.org/10.20427/turkiyat.478383

Cited By: 3

Öz

Anadolu’da külliye mimarisi, Anadolu Selçukluları ile
birlikte 13. yüzyılda görülmeye başlar. İmaret olarak da bilinen bu yapı
toplulukları genelde cami ve medreseden oluşur. Külliyelerin en önemli iki
yapısı cami ve medrese ile avlunun plan şeması, birçok kültür çevresinden
etkilenmiştir. Orta Asya Türk, Büyük Selçuklu ve Zengi mimarisi en
önemlileridir.

Anadolu Selçuklu külliyelerinde avlu, cami ve medrese
plan şeması içerisinde bir kamusal alan oluşturacak şekilde düzenlenmiştir.
Böylece tarihi süreç içerisinde, hem cami hem de medreseye ait ortak avlu
düzenlemesi, külliye plan şemasında yerini almıştır. Cami ve medrese için ortak
avlu kullanımının erken ve öncül örnekleri Zengi mimarisinden etkilenen Artuklu
bölgesinde görülür. Mardin Şehidiye Mardin/Harzem Taceddin Mes’ud örnekleri,
açık avlulu medrese plan düzenlemesi içerisinde “cami-yarım medrese
kaynaşmaları” olarak ortaya çıkar. 13. yüzyıl ile birlikte, Kayseri Hacı Kılıç
Cami ve Medresesi örneğinde olduğu gibi mescid, medrese içerisinde planlanan küçük
bir olmaktan çıkmış ve serbest tasarımlı bir birim olarak yerini almıştır. Avlu
ise artık hem cami, hem medrese arasında ortak avlu olarak tasarlanmaya
başlamıştır.

Daha sonra İlhanlı, Beylikler ve Erken Dönem Osmanlı
külliye kuruluşlarında, cami-medrese odaklı külliyelerde ortak avlu düzenlemesi
farklı yorumlar ile gelişimini sürdürmüştür. 

Anahtar Kelimeler

külliye, cami, medrese, Anadolu Selçuklu, ortak avlu

Kaynakça

• Acun, H. (1985). Manisa İshak Çelebi Külliyesi. Vakıflar Dergisi, XIX, 127-146.
• Acun, H. (1999). Manisa’da Türk Devri Yapıları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Akın, G. (1990). Asya Merkezi Mekan Geleneği. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Akok, M. (1969). Diyarbakır Ulucami Mimari Manzumesi. Vakıflar Dergisi, (VIII), 113-140.
• Akozan, F. (1969). Türk Külliyeleri. Vakıflar Dergisi, VIII, 303-308.
• Altun, A. (1973). Anadolu’da Artuklu Devri Medreselerinin Plan Şemaları Üzerine Notlar. Vakıflar Dergisi, X, 229-233.
• Altun, A. (1978). Anadolu’da Artuklu Devri Türk Mimarisi’nin Gelişmesi. İstanbul: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Altun, A. (1988). Ortaçağ Türk Mimarisinin Anahtarları İçin Bir Özet. İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Altun, A., Aslanapa, O. (2006). Anadolu Dışı Kökenler. K. Bilici, A. U. Peker (Ed.) Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Uygarlığı 2, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 75-82.
• Arseven, C. E. (1984). Türk Sanatı, İstanbul: Cem Yayınevi.
• Asatekin, G., Dağtekin, E. (2008). Anadolu’da Bir Belge: Mardin Eminnedin Külliyesi. İ. Özcoşar (Haz.). I. Uluslar arası Artuklu Tarihi Sempozyumu: 25-27 Ekim 2007- Mardin, Bildiriler (s. 253-266). Mardin: Mardin Valiliği Yayınları.
• Aslanapa, O. (2001). Anadolu Selçuklu Sanatı. O. Eravşar (Haz.). I. Uluslar arası Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Kongresi I: Bildiriler (s. 43-48). Konya: Selçuk Üniversitesi Selçuk Araştırma Merkezi Yayını.
• Aslanapa, O. (2010). Türk Sanatı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Aslanapa, O., Diez, E. (1955). Türk Sanatı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Baltacı, C. (2005). XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri 1. M. Ü. İlahiyat Fakültesi Yayınları (İstanbul).
• Barkan, Ö. L. (1962). Osmanlı İmparatorluğunda İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, C. XXIII, 239-296.
• Bayburtluoğlu, Z. (1977). Anadolu Selçuklu Dönemi Büyük Programlı Yapılarda Önyüz Düzeni. Vakıflar Dergisi, XI, 67-108.
• Cantay, G. (2002). Osmanlı Külliyelerinin Kuruluşu. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Cezar, M. (1977). Anadolu Öncesi Türklerde Şehir ve Mimarlık. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Demir, H. (2011). Kayseri Hacı Kılıç Camii ve Medresesi. Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Doğan, Ş. N. (2003). Bezemeye Bakış: Anadolu’da İlhanlı İzleri. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 20(1), 150-166.
• Durukan, A. (1988). Balat, İlyas Bey Camii. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Durukan, A. (1995). Artuklu Mimarisinin Düşündürdükleri. 9. Milletlerarası Türk Sanatları Kongresi: 23-27 Eylül 1991-İstanbul, Bildiriler (s. 51-62). Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Goodwin, G. (1971). A History of Ottoman Architecture. London: Thames and Hudson Ltd.
• Herzfeld, E. ( 1942). Damascus: Studies in Architecture- I. A. Arbor (Ed.). Şam: Mimaride Çalışmalar-I.. Ars Islamica, IX, 1-53.
• Herzfeld, E. ( 1946). Damascus: Studies in Architecture- III. A. Arbor (Ed.). Şam: Mimaride Çalışmalar-III.. Ars Islamica, XI, 1-71.
• İlter, F. (1969). Erken Devir Anadolu Türk Mimarisinde 12. ve 13. Yüzyıl Artukoğulları Medreselerinin Yeri. Vakıflar Dergisi,(VIII), 197-208.İpekoğlu, B. (2001). Anadolu Selçuklu Dönemi Birleşik İşlevli Yapıları İçin Bir Değerlendirme Yöntemi. O. Eravşar (Haz.) I. Uluslar arası Selçuklu Kültür ve Medeniyet Kongresi, Konya, Bildiriler (s. 407-690). Selçuk Üniversitesi Basımevi.
• Katoğlu, M. (1967). XIII. Yüzyıl Türk Mimarisinde “Külliye”. Belleten, XXXI (121-124), 335-344.
• Kuban, D. (1965). Anadolu Türk Mimarisi’nin Kaynak ve Sorunları. İstanbul: İ.T.Ü. Mimarlık Fakültesi Yayınları.
• Kuban, D. (2006). Mimarî Tasarım. K. Bilici, A. U. Peker (Ed.) Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Uygarlığı 2, Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 83-110.
• Kuran, A. (1969). Anadolu Medreseleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kühnel, E. (1966). Islamic Art and Architecture. New-York: Cornell University Press.
• Meinecke, V. (1987). Egypt. G. Michell (Ed.). Architecture of the Islamic World. Its History and Social Meaning (p. 222-229). London: Thames and Hudson Ltd.
• Müderrisoğlu, F. (1993). 16. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda İnşa Edilen Menzil Külliyeleri. Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi.
• Ögel, S. (1963). Osmanlı Devrinde Türk Külliyesi. Türk Kültürü, XI, 37-41.
• Ögel, S. (1986). Anadolu Selçuklu Sanatı Üzerine Görüşler. İstanbul: Matbaa Teknisyenleri Basımevi.
• Öney, G. (1966). Kayseri Hacı Kılıç Cami ve Medresesi. Belleten, XXX(119), 377-390.
• Önge, Y. (1984). Konya Sahip Ata Hankahı. Suut Kemal Yetkin’e Armağan, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Armağan Dizisi.
• Özbideciler, A. (1996). Kayseri Kölük Camii ve Medresesi. Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Özkan, Ş. (2007). Medrese Tâbirinin İlk Defa Ortaya Çıkısı, Selçuklular Zamanında Medreselerin Kuruluş Sebebleri ve Medrese Eğitimi, Yüksek Lisans Tezi, Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Sözen, M. (1970). Anadolu Medreseleri Selçuklu ve Beylikler Devri. İstanbul: İ.T.Ü. Matbaası.
• Sözen, M., Tanyeli, U. (1992) Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Şimşek, O. (2015). Büyük Selçuklu Mimarisinde Avlu Kimliği. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 5. 455-479.
• Talas, M., E. (2000). (S. Cihan, Çev.). Nizamiyye Medresesi ve İslam’da Eğitim Öğretim. Samsun: Etüt Yayınları:16.
• Taşdemirci, E. (1988). Medreselerin Doğuş Kaynakları ve İlk Zamanları, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1(2). 269-278.
• Tuncer, O. C. (1986). Anadolu Selçuklu Mimarisi ve Moğollar. Ankara.
• Turan, O. (2010). Selçuklular Zamanında Türkiye. İstanbul: Ötüken Neşriyat A. Ş.
• Yetkin, S. K. ( 1959). İslam Mimarisi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Türk ve İslam Sanatları Tarihi Enstitüsü Yayınları.
• Yurdakul, E. (1974). Kayseri Külük Camii ve Medresesinde Yapılan Hafriyat ve Araştırma Sonuçları ile İlgili Yeni Görüşler, Röleve ve Restorasyon Dergisi, 1(1), 167-194.
• Yurdakul, E. (1996). Kayseri-Külük Camii ve Medresesi. Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Warren, J. (1987). Syria, Jordon, Israel, Lebonan. M. Bourne, G. Michell (Ed.). Architecture of the Islamic World. Its History and Social Meaning (p. 230-236). London: Thames and Hudson Ltd.