ORHUN YAZITLARINDA BİRLEŞİK ZARFFİİLLER

Yıl 2020, Sayı: 33, 231 - 246, 18.11.2020

Serpil Ersöz

https://doi.org/10.20427/turkiyat.718322

Öz

Öz: Cümlede fiilin zarf görevinde kullanılmasını sağlayan ekler, zarffiil ekleri olarak adlandırılır. Literatürde zarffiil terimi yerine ulaç, bağ-eylem, zarf-eylem, katmaçlık siygası gibi başkaca terimlerin de kullanıldığı görülür.
Zarffiiller, Türkçede üzerinde en çok çalışılan konulardan biridir. Ancak, literatürde “birleşik zarffiil” konusu, nispeten daha yenidir. Gülsevin, Türkiye Türkçesinde Birleşik Zarffiiller makalesiyle şimdiye kadar bilinen ancak ayrıca bir terimle adlandırılmayan birleşik zarffiilleri özelleştirmiş ve dikkatlerin bu konu üzerine çekilmesini sağlamıştır. Makalenin yazıldığı 2000 yılından bu yana birleşik zarffiiller başlıklı çalışmaların yapılmaya başladığı görülmektedir. Özellikle çağdaş lehçeler alanında daha fazla, Türkçenin tarihî lehçeleri üzerindeki tespitlerin ise daha az olduğunu söylemek mümkündür. Ancak, modern lehçelerin dahi pek çoğunun henüz bu konuda detaylı irdelenmediği de açıktır.
İşte bu makale, Eski Türkçe dönemindeki bir lehçe olan Orhun Türkçesi üzerine odaklanmaktadır. Bu dönemdeki incelemeyi daha detaylı yapabilmek için veri kaynağı oldukça daraltılmış ve yalnızca Kül Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk Yazıtlarından oluşan ve kısaca Orhun Yazıtları olarak adlandırılan metinler ile sınırlandırılmıştır. İnceleme yöntemi olarak ise Gülsevin’in adı anılan makalesi model alınmıştır.
Sonuçta Orhun Yazıtlarındaki birleşik zarffiillerin tıpkı Türkiye Türkçesinde olduğu gibi ek+edat ve ek+ek kuruluşlarında olduğu tespit edilmiştir. Toplamda 12 tane birleşik zarffiil yapısı ortaya çıkarılmıştır.
Anahtar kelimeler: Zarffiil, birleşik zarffiil, edat, Orhun Türkçesi, Orhun Yazıtları.

Anahtar Kelimeler

Zarffiil, Birleşik Zarffiil, Edat, Orhun Türkçesi, Orhun Yazıtları

Quasi Gerundiums in the Orkhun Inscriptions

Öz

Abstract: Suffixes enabling the verb to be used as an adverb in a sentence are referred to as verbal adverb suffixes. In literature, other terms such as gerund, verbal adverb, gerundial suffixes, category term (katmaçlık siygası) are used instead of the term gerundium.
Gerundium is one of the most studied subjects in Turkish language. However, the subject of “quasi gerundiums” is relatively understudied. Gülsevin in his article on Quasi Gerundiums in Turkey’s Turkish drew attention on this particular subject as he specialized quasi gerundiums known until now yet not denominated by a grammar term. Since the publication of the article in 2000, studies bearing the title quasi gerundiums have gradually emerged. It is possible to argue that there are more studies on them especially in the field of contemporary dialects and less so on the historical dialects of Turkish However, it is clear that many of the modern dialects also are not studied in detail.
This article focuses on the period of Orkhun Turkish, a dialect in the Old Turkish period. In order to carry out the analysis of this period in detail, Gülsevin’s article was used as a model and the data was limited only to texts consisting of the Kül Tigin, Bilge Kağan and Tonyukuk Inscriptions, briefly known as Orkhun Inscriptions..
In conclusion, 12 compound gerundium structures were discovered and the quasi gerundium in Orkhon Inscriptions, just like in modern Turkish used in Turkey, are constructed on the suffix+postposition and suffix+suffix rule.
Keywords: Gerundium, Quasi Gerundium, Postposition, Orkhon Turkic, Orkhon Inscriptions.

Anahtar Kelimeler

Gerundium, Quasi Gerundium,, Postposition, Orkhon Turkic,, Orkhon Inscriptions.

Kaynakça

• Akdemir, Y. (2019). -gU+KA Birleşik Zarf-Fiil Yapısı Üzerine. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 63, 14-20.
• Banguoğlu, T. (1974). Türkçenin Grameri. Baha Matbaası: İstanbul.
• Boz, E. (2005). Bir Birleşik Zarf-Fiil Yapısı Üzerine. İlmî Araştırmalar: Dil, Edebiyat, Tarih İncelemeleri, 19, 43-48.
• Çakmak, C. (2014). Birleşik Zarf-Fiil Kavramı ve Çağdaş Türk Lehçelerindeki Görünümleri. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 6, 13-30.
• Dağlı, H. – Kızıltoprak, Ş. (2019). Türkiye Türkçesi İle Azerbaycan Türkçesinin Birleşik Zarf-Fiil Eklerinin Yapı Açısından Karşılaştırılması. USOBED Uluslararası Batı Karadeniz Sosyal ve Beşeri Bilimler Dergisi, 3(2), 161-176.
• Deny, J. (1941). Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi), (Ali Ulvi Elöve, Çev.). İstanbul: İstanbul Maarif Vekaleti.
• Ercilasun, A. B. (2016). Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden-Boston: Brill.
• Ediskun, H. (1999). Türk Dilbilgisi Sesbilgisi-Biçimbilgisi-Cümlebilgisi. 6. Baskı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Ergin, M. (2011). Orhun Abideleri. 45. Baskı, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Gabain, A.v. (1988). Eski Türkçenin Grameri. (M. Akalın, Çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gencan, T. N. (1979), Dilbilgisi. 4. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Gülsevin, G. (2000). Türkiye Türkçesinde Birleşik Zarf-Fiiller. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 5, 122-143.
• Karaağaç, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• İsi, H. (2020). Uśṇīśa Vijayā Dhāraṇī Sūtra’da Birleşik Zarf-fiil Ekleri. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 18, 88-99.
• Koçoğlu Gündoğdu, V. (2013). Tuvacada Birleşik Zarf-Fiiller. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 36, 23-42.
• Korkmaz, Z. (2003). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. 3. Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Lewis, G.J. (1999). Turkish Grammar. Oxford-New York: Oxford University Press.
• Şirin, H. (2019). Kül Tigin Yazıtı Notlar. 2. Baskı, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual Yayınları.