SAFEVÎLERDE TOPÇU SINIFI VE TOPUN SAFEVÎ HARP SANATINDAKİ YERİ

Yıl 2022, Sayı: 37, 49 - 75, 27.12.2022

Sertaç Sarıçiçek

https://doi.org/10.20427/turkiyat.1090795

Öz

Safevîler, topçuluk alanında başlarda Akkoyunluların birikiminden yararlanmışlardır. Osmanlılarla yaptıkları savaşlar ise Safevî topçuluğunun gelişiminde hızlandırıcı bir etki oluşturmuştur. Safevîler, Çaldıran yenilgisinden sonra topçu sınıfının kurulmasına karar vermişler; zaman içerisinde topçuların savaşlarda karşılaştıkları problemlere çözüm yolları bularak toplardan daha fazla yararlanmayı amaçlamışlardır. Safevîler, topçuluk alanında Osmanlılardan oldukça fazla etkilenmişlerdir ve Osmanlı topçusunun savaşlardaki ateş gücünü dengelemek, Safevî topçuluğunun gelişiminde her zaman ana motivasyon kaynağı olmuştur. Topçulukta Osmanlıların etkisini gösteren en somut örneklerden biri, Safevîlerin topçulukla ilgili terimlerinin neredeyse tamamına yakınının Osmanlılardan geçmiş olmasıdır. Safevîler, farklı türlerde toplar kullanmışlar ve ihtiyaç duydukları topları kendileri üretmeye çaba sarf etmişlerdir. Ancak hammadde sıkıntısı bunda büyük bir engel teşkil etmiştir. Buna bir çözüm olarak diplomasiyi kullanmışlar ve Osmanlılarla rakip olan Avrupalı devletlerle stratejik ortaklık ve askerî iş birliği tesis ederek bu devletlerden top ve topçu ustaları almaya çalışmışlardır. Savaşlardan elde edilen ganimetler de top ihtiyacının giderilmesinde önemli bir kaynak işlevi görmüştür. Safevîlerde topçu sınıfı, Şah Tahmasb döneminden Şah II. Abbas dönemine kadar olumlu yönde bir gelişim seyri izlemiş fakat devletin son dönemlerindeki uzun barış dönemi ile ekonomik kriz, topçu sınıfının atalet dönemine girmesine sebep olmuştur. Safevîler’in topçu sınıfını yeniden ihya etmek adına attıkları reform adımları da başarısızlıkla sonuçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Safevîler, tophane, topçubaşı, dökümhane, cebehane, tahkimat, atış mevzileri, wagenburg, Safavids, arsenal, gunnery officer, foundry, armoury, fortification, fire positions

Artillery Corps in Safavids and the Use of Cannons in Safavid Warfare

Öz

The Safavids benefiting from Akkoyunlu development of artillery, advanced it due to their conflicts with the Ottomans. The Safavids made the decision to establish an artillery class following their victory in Chaldiran. They sought solutions to issues artillery exhibited during conflicts in an effort to increase the cannons’ utility over time. In the area of artillery, the Safavids were heavily inspired by the Ottomans. The primary driving force has always been to balance the Ottoman artillery's firepower during battle. One of the clearest indications of the Ottomans’ influence on Safavid artillery is the fact that nearly all of the Safavid related words were adopted from the Ottomans. The Safavids made an effort to build the guns they need while using a variety of cannon types. However, a significant barrier to further development was the scarcity of raw materials. They bought guns and hired artillery masters from European nations that were Ottoman rivals using diplomacy as a solution. In order to meet their need for cannons, a significant resource was provided by the war booty. From the time of Shah Tahmasb until the time of Shah II. Abbas, the Safavid artillery class followed a path of development, but the prolonged period of peace and the economic crises during the last years of the state forced the class to enter a condition of immobility. The Safavids' reform initiatives to resuscitate the artillery class were therefore ineffective.

Anahtar Kelimeler

Safavids, arsenal, gunnery officer, foundry, armoury, fortification, fire positions, wagenburg

Kaynakça

• Agoston, G. (2006). Barut, Top ve Tüfek: Osmanlı İmparatorluğu’nun Askeri Gücü ve Silah Teknolojisi (T. Akad, Çev.). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Agoston, G. (2012). Osmanlı’da Strateji ve Askeri Güç (F. Çalışır, Çev.). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Anonim. (1370). Âlemârâ-yi Şâh Tahmâsb (İ. Efşâr, Haz.). Tahran: İntişârât-ı Donyâ-yı Kitâb.
• Aryenniyâ, A. (1398). Astara. Dânişnâme-yi Îrân içinde (C. 3). 11.05.2022 tarihinde https://www.cgie.org.ir/fa/article/234063 adresinden erişildi.
• Aydoğmuşoğlu, C. (2016). İskender Bey Münşî’ye Göre Safevî Hükümdarı Şah I. Abbas’ın Revan (Erivan) Seferi (1603/1604). OTAM, 40, 63-70.
• Battal, A. (1934). İbnü-Mühennâ Lûgati, İstanbul: Devlet Matbaası.
• Bayat, O. B. (2014). İlişkiler Bir Şiî /Katolik (T. Gündüz, Çev.). İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Berâziş, E. H. (1392). Revâbit-ı Siyâsî-Diplomatik-i Îrân ve Cihân Der Ahd-i Safeviyye. Tahran: Moessese-yi İntişârât-ı Emîr Kebîr.
• Chase, K. (2008). 1700’e Kadar Ateşli Silahlar Tarihi (F. Tayanç ve T. Tayanç, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• De La Garza, A. (2019). The Lost World: Change and Continuity in Mughal Military Technology. Technology, Violence, and War içinde (ss. 83-100). Leiden.
• El Hoseynî, H. K. (1379). Târîh-i Elçi-yi Nizâmşâh (Mohammed R. Nasîrî, Haz.). Tahran: Encomen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî.
• Emecen, F. M. (2018). Osmanlı Klasik Çağında Savaş. İstanbul: Kapı Yayınları.
• Eminî-yi Herevî, E. S. İ. (1383). Fütûhat-ı Şâhî (Târih-i Safevî Ez Âgâz Tâ Sâl-i 902 H. K.) (M. N. Nasîrî, Haz.). Tahran: Moessese-yi Çâp ve İntişârât-ı Dânişgâh-ı Tahran.
• Eralp, T. N. (1993). Tarih Boyunca Türk Toplumunda Silâh Kavramı ve Osmanlı İmparatorluğunda Kullanılan Silahlar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Eravcı, M. (2009). Âsafî Dal Mehmed Çelebi ve Şecâ’atname. İstanbul: MVT Yayıncılık.
• Farrokh, K. (2015). The Military Campaigns of Shah Abbas I in Azerbaijan and the Caucasus (1603-1618). U. Bläsing, V. Arakelova ve M. Weinreich (Ed.), Studies on Iran and the Caucasus Studies in Honour of Prof. Garnik S. Asatrian içinde (ss. 75-95). Leiden.
• Felahî, E. ve Golâmhoseyn, R. (1394). Erzyâbi-yi Sâht ve Kârbord-i Silâh-i Âteşîn Der Asr-ı Safevî. Târîh-i İlm, 13(1), 65-80.
• Floor, W. (2001). Safavid Government Institutions. California: Mazda Publishers.
• Hacker, B. (2015). Mounted Archery and Firearms: Late Medieval Muslim Military Technology Reconsidered. Vulcan, 3, 42-65.
• Hayrendîş, A. ve Tebrîzîniya Tebrîzî, M. (1398). Tûpçibaşi Der Asr-ı Safevi Ez Fensâlâr Tâ Mensebdârî. Pijûhişhâ-yi Ulûm-i Târîhî, 11(2), 63-81.
• Herevî, E. M. H. (1390). Îrân Der Şâh İsmâil ve Şâh Tahmâsb-ı Safevî (G. Tabetabâî Mecîd, Haz.). Tahran: İntişârât-ı Mevkûfât-ı Doktor Mahmûd Efşâr.
• Hıbrî Efendi, A. (2021). Bir Divan Katibinin Kalemiyle IV. Murad’ın Bağdat Seferi (Târîh-i Feth-i Bağdad) (A. Üstüner, Haz.). İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Imber, C. (2006). Osmanlı İmparatorluğu 1300-1650 (Ş. Yalçın, Çev.). İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları.
• İsfahânî, M. Y. V. K. (1382). Îrân Der Zemân-ı Şâh Safî ve Şâh Abbâs-ı Dovvom: Holdeberîn (M. R. Nasîrî, Haz.). Tahran: Encomen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî.
• Kâimmekâmi, C. (1345). Varakî Ez Târîh-i Ertiş-i Îrân: Revâbit-i Nizâmî-yi Îrân ve Ferânse Der Dovre-yi Safeviyye. Berresîhâ-yi Târîhî içinde (C. 1-2, ss. 105-124).
• Kallek, C. (2004). Men. TDV İslam Ansiklopedisi içinde (C. 29, ss. 105-107). İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi.
• Kallek, C. (2007). Okka. TDV İslam Ansiklopedisi içinde (C. 33, ss. 338-339). İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi.
• Kanar, M. (1374). Ferheng-i Câmi-yi Fârsî Be Torkî-yi İstânbulî. Tahran: İntişârât-ı Şîrîn.
• Katip Çelebi. (2016). Fezleke (Cilt I-II.) (Z. Aycibin, Haz.). İstanbul: Çamlıca.
• Kirmânî, M. M. M. (1384). Sahîfetü’l-İrşâd (Târîh-i Efşâr-i Kirmân - Pâyân-i Kâr-ı Safevî) (B. Parizi, Haz.). Tahran: İntişârât-i İlm.
• Mahmut Şevket. (1325). Osmanlı Teşkilat ve Kıyafet-i Askeriyesi (Cilt 1). İstanbul: Mekteb-i Harbiye Matbaası.
• Malabar, F. A. (1936). The Story of the Sack of Ispahan by the Afghans in 1722. Journal of The Royal Central Asian Society, 23(4), 643-653.
• Matthee, R. (1996). Unwalled Cities and Restless Nomads: Firearms and Artillary in Safavid Iran. Pembroke Papers, 4, 389-416.
• Matthee, R. (2012). Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan. New York: I.B.Tauris.
• Mirzâ Semiâ, M. S. (1378). Tezkîretü’l-mülûk (S. M. Debîrsiyâkî, Haz.). Tahran: Moessese-yi İntişârât-ı Emîr Kebîr.
• Mitchell, C. P. (2000). Shāh ‘Abbās, the English East India Company and the Cannoneers of Fārs. Itinerario, 24, 104-125.
• Moshtagh Khorasani, M. (2010). Persian Firepower: Artillery. Classic Arms and Militaria, 17(2), 19-25.
• Motevellî, A., Melâyirî, A. ve İ. Hafîzullah, Z. (1398). Berresî-yi Ehemmiyet ve Vîjegîhâ-yi Mohimterîn Kalahâ-yi Dovre-yi Safeviyye. Mutâlaât-i Tarîhî-yi Cengî, 3(4), 67-90.
• Mütercim Asım Efendi. (2009). Burhân-ı Katı (M. Öztürk ve D. Örs, Haz.). İstanbul: Türk Dil Kurumu.
• Parker, G. (2017). Cambridge Savaş Tarihi (F. Tayanç ve T. Tayanç, Çev.). İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Parker, G. (2018). Askeri Devrim: Batı’nın Yükselişinde Askeri Yenilikler 1500-1800 (T. Zorlu, Çev.). İstanbul: Küre Yayınları.
• Peçevi, İ. E. (1982). Peçevi Tarihi (Cilt 2) (B. S. Baykal, Haz.). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Rumlu, H. B. (1389). Ahsenü’t-tevârîh (A. Nevaî, Haz.). Tahran: İntişârât-ı Esâtir.
• Sanson, N. (1346). Sefernâme-yi Sanson Vaz-i Kişver-i Şâhenşâhi-yi Îrân Der Zemân-i Şâh Suleymân-i Safevî (T. Tefezzulî, Çev.). Tahran: İbn Sinâ.
• Sherley, A. (2005). Sir Anthony Sherley and His Persian Adventure. London: Routledge Curzon.
• Sohrabi, B. (2005). Early Swedish Travelers to Persia. Iranian Studies, 38(4), 631-660.
• Şâh Tahmâsb. (1363). Tezkîre-yi Şâh Tahmâsb. Tahran: İntişârât-ı Şark.
• Şamlu. (1371). Kısasu’l-hâkânî (Cilt 1) (S.S. Nasıri, Haz.). Tahran: Sâzmân-ı Çâp ve İntişârât-ı Vezâret-i Ferheng ve İrşâd-ı İslamî.
• Tavernier, J. B. (2010). Tavernier Seyahatnamesi. (T. Tunçdoğan Çev.). İstanbul: Kitap Yayınları.
• Tebrizî, M. T., Hayrendîş, A., Hasanî, A. ve Şâbânî, R. (1398). Kârkerd-i Silâh-i Tûp Der Serkûb-i Şûrişhâ-yi Mahallî ve İstimrâr-i Dovlet-i Motemerkiz-i Asr-ı Safevî. Pijûhişnâme-yi Tarihhâ-yi Mahalli-yi Îrân, 7(2), 161-176.
• Tefrîşî, E. F. S. (1388). Târih-i Şâh Safî: Târîh-i Tehevvolât-ı Îrân Der Sâlhâ-yı 1038-1052 H. K (M. Behrâm Nejâd, Haz.). Tahran: Mirâs-ı Mektûb.
• Tihranî, E. B. (2014). Kitab-ı Diyarbekriyye (M. Öztürk Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Tracy, J. (2015). Foreign Correspondence: European Accounts of Sultan Süleyman I’s Persian Campaigns, 1548 and 1554. Turkish Historical Review, 6, 194-219.
• Türkmen, İ. M. (2019). Tarih-i Alem-ara-yı Abbasi (Cilt I-IV) (A. Genceli, Çev.; İ. Aka, Haz.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Uzunçarşılı, İ. H. (1988). Osmanlı Devleti Teşkilatından Kapıkulu Ocakları (Cilt I-II) Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Ürkündağ, A. (2006). Ahmed Dürri Efendi’nin İran Sefaretnamesi (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi). Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü. Afyonkarahisar.