RUMELİ’DE BİR EŞKIYA: HİBETULLAH “ZÎDE KADRUHÛ”

Yıl 2024, Sayı: 40, 195 - 214, 31.05.2024

Bekir Akşit

https://doi.org/10.20427/turkiyat.1353888

Öz

Bu makale, 18. yüzyıl başlarında Manastır ve çevre kazalarda etkili olan eşkıya Hibetullah’a odaklanmaktadır. Makalenin temel amacı, Hibetullah'ın kimliğini tespit etmek, faaliyetlerini incelemek ve bu eşkıyanın zaman içinde nasıl algılandığını anlamaktır. Öncelikle Türkiyedeki ve Balkanlardaki eşkıyalık literatürüne ait birkaç örnek verilmiştir. Hibetullah’ın kimliği tespit edildikten sonra literatürdeki eşkıya algısının farkına değinilmiştir. Arşiv kaynakları, Hibetullah'ın faaliyetleri ve devlet tarafından nasıl görüldüğü konularında temel bilgiler sağlamak üzere kullanılmıştır. Ayrıca, makalede öne sürülen iddiaya göre eşkıyanın merkezileşme için bir araç olarak kullanıldığı, vaka üzerinden değerlendirilmiştir. Bölgesinde namlı bir eşkıya olan Hibetullah’ın aynı zamanda martolos olması, bu askeri grup ile eşkıyalar arasındaki bağı göstermek açısından da önemlidir. Lanetlenen bir eşkıyanın zaman ve mekânın şartlarına göre dua alan bir askere nasıl dönüşebileceği üzerinde durulmuştur. Hibetullah'ın ölümü, bölgedeki eşkıyalık hareketlerine son vermemiştir. İddia edildiği gibi eşkıyalık, merkezileşmenin bir aracı olmaktan ziyade eşkıyalık ile mücadele edilerek mevcut düzen korunmak istenmektedir. Eşkıyaların bağışlanarak sisteme dahil edilmesi, martolosların eşkıyalarla daha derin bağlar kurmasına ve bu grubun yozlaşmasına yol açmıştır.

Anahtar Kelimeler

Eşkıya, Martolos, Rumeli, Manastır (Bitola), Florina, Evlâd-ı Fatihan, 18. yüzyıl, taşra idaresi.

A Bandit in Rumelia: Hibetullah “May His Rank/Fortune be Advanced”

Öz

This article examines the identity and actions of the bandit Hibetullah, who was influential in the early 18th century in Manastır and the surrounding districts. The main aim is to identify Hibetullah, analyze his activities and understand how this bandit was perceived over time. Based on a few examples of banditry literature in Turkey and the Balkans, the article establishes the identity of Hibetullah and discusses any differences in the perception of banditry to existing literature. Archival sources are used to gather basic information on Hibetullah's activities and how he was perceived by the state. The article based on the case study, also argues that banditry was used as a tool for centralization. The fact that Hibetullah, a notorious bandit, was also a martolos/militiaman is also important in terms of showing the connection between this particular military group and the bandits. The paper establishes the conditions for the transformation of a convicted bandit to a soldier who receives invocations for his actions. The death of Hibetullah did not put an end to the banditry in the region. On the contrary, the decision to pardon the bandits and integrate them into the system strengthened the ties between the martolos and the bandits, leading to corruption. Finally, it seems that contrary to claims, banditry was not used as an instrument of centralization but rather combating banditry preserved the existing order.

Anahtar Kelimeler

Bandit, Martolos, Rumelia, Bitola (Monastir), Florina, Evlâd-ı Fatihan, 18th century, provincial administration.

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA).
• Yabancı Arşivler Defterleri (YB.021.d) Manastır Şeriye Sicilleri Nr. 31, 32, 33, 34, 35.
• Mühimme Defterleri (A.{DVNSMHM.d) Nr. 111, 115, 116, 118, 119, 132.
• Atik Şikayet Defterleri (A.{DVNSŞKT.d) Nr. 39, 45.
• Ali Emiri Tasnifi. AE. SAMD. III 119/11728, AE. SAMD. III 132/12911, AE. SAMD. III 22/2070.
• İbnülemin Tasnifi. İE. ADL. 12/780.
• Araştırma Eserleri
• Adanır, F. (1982). Heiduckentum und osmanische Herrschaft. Sozialgeschichtliche Aspekte der Diskussion um das frühneuzeitliche Räuberwesen in Südosteuropa. Südost-Forschungen, 41, 43-116.
• Akdağ, M. (2018). Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası. Yapı Kredi Yayınları.
• Aktaş, N. (1191). Atik şikâyet Defteri. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 4, s. 68).
• Anhegger, R. (1942). Martoloslar Hakkında. Türkiyat Mecmuası, 7, 281-320.
• Bardakoğlu, A. (1995). Eşkıya. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 11, ss. 463-466).
• Barkey, K. (2021). Eşkıyalar ve Devlet. Kronik Kitap.
• Braudel, F. (2017). Akdeniz ve Akdeniz Dünyası II (M. A. Kılıçbay, Çev.). Doğu Batı Yayınları.
• Cezar, M. (2013). Osmanlı Tarihinde Levendler. Türk Tarih Kurumu.
• Dalyan, M. G. ve Tunç, M. N. (2021). Bir Osmanlı Sınır ve İç Güvenlik Teşkilatı: Martolosluk. Asos Yayınları.
• Demirci, S. ve Arslan, H. (2012). Osmanlı Türkiyesi’nde Eşkıya, Devlet ve Siyaset. Yalın Yayıncılık.
• Evliya Çelebi b. Derviş Mehmet Zıllî. (2007). Evliya Çelebi Seyahatnamesi 5. Kitap (Y. Dağlı, S. A. Kahraman ve I. Sezgin, Ed.). Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık.
• Halaçoğlu, Y. (1995). Evlâd-ı Fâtihân. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 11, ss. 524-525).
• Hobsbawm, E. (2011). Eşkıyalar (O. Akınhay, Çev.). Agora Kitaplığı.
• İlgürel, M. (1995). Eşkıya. TDV İslâm Ansiklopedisi içinde (C. 11, ss. 466-469).
• İnalcık, H. (1972). Aspects of the Balkans: Continuity and Change. H. Birnbaum ve S. Vryonis (Ed.), The Ottoman Decline and Its Effects Upon the Reaya içinde (ss. 338-353). Mouton.
• İşbilir, Ö. (2019). Kalebend. TDV İslâm Ansiklopedisi: C. Ek-2 içinde (ss. 5-7).
• Matkowski, A. (1983). Otporot Vo Makedonija Vo Vremeto Na Turskoto Vladeenje (C. 4). Misla.
• Mumcu, A. (2017). Osmanlı Devleti’nde Siyaseten Katl. Phoenix Yayınevi.   Öz, M. (2017). Modernleşme-Öncesinde Osmanlı Toplumunda Eşkıyalık Hareketlerinin Niteliği ve Özellikleri. O. Köse (Ed.), Osmanlıdan Günümüze Eşkıyalık ve Terör içinde (ss. 11-19). İlkadım Belediyesi.
• Palairet, M. R. (2015). Macedonia: From the Fifteenth Century to the Present. Cambridge Scholars Publishing.
• Rosen, G. (1878). Die Balkan-Haiduken: Ein beitrag zur innern geschichte des Slawenthums. F.A. Brockhaus.
• Skiotis, D. N. (1971). From Bandit to Pasha: First Steps in the Rise to Power of Ali of Tepelen, 1750-1784. International Journal of Middle East Studies, 2(3), 219-244.
• Tuğluca, M. (2016). Osmanlı Devlet - Toplum İlişkisinde Şikâyet Mekanizması ve işleyiş Biçimi. Türk Tarih Kurumu.
• Uluçay, M. Ç. (1944). XVII. Asırda Saruhan’da Eşkıyalık ve Halk Hareketleri. C.H.P. Manisa Halkevi Yayınları.
• Uluçay, M. Ç. (1955). 18 ve 19. Yüzyıllarda Saruhan’da Eşkıyalık ve Halk Hareketleri. Berksoy Basımevi.
• Vasdravellis, J. K. (1975). Klephts, Armatoles and Pirates in Macedonia During the Rule of the Turks (1627-1821). Hetaireia Makedonikon Spoudon.
• Vasic, M. (1978). Osmanlı İmparatorluğunda Martoloslar (K. Beydilli, Çev.). Tarih Dergisi, 31, 47-64.
• Yetkin, S. (1996). Ege’de Eşkıyalar. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.