ANADOLU SELÇUKLU MİMARİSİNDE TAŞÇI İŞARETLERİ: İNCİR HANI ÖRNEĞİ

Yıl 2024, Sayı: 41, 241 - 257, 09.11.2024

Ali Riza Bilgin

https://doi.org/10.20427/turkiyat.1426491

Öz

Taşı yontan kişinin kimliğini belirten işaretler ve taşın kullanılacağı yeri gösteren işaretler olarak iki grup altında toplanan taşçı işaretlerinin Antik dönem ve Avrupa Orta Çağ mimarilerindeki kullanım amaçları kısmen de olsa aydınlatılmış ve yapıların inşa süreçlerine ilişkin önemli veriler sunabilecekleri kanıtlanmıştır. Anadolu Selçuklu dönemi mimarisinde de sıklıkla kullanıldığı anlaşılan taşçı işaretleri, dönem mimarisinin inşa sürecine ilişkin bilinmezlere ışık tutma potansiyeline sahip olmasına rağmen Anadolu Türk mimarisi literatüründe yeterli düzeyde yer bulamadığı için bilinmezliğini korumaktadır. Burdur’un Bucak ilçesinde bulunan ve II. Gıyaseddin Keyhusrev döneminin önemli yapılarından olan İncir Hanı da literatürde pek çok kez konu edinilmiş olmasına rağmen yapıda bulunan taşçı işaretleri, kayıt altına alınmamıştır. Yapılan bu çalışmada İncir Hanı dışında başka yapılarda da saha çalışmalarıyla kayıt altına alınan işaretler ile mevcut literatürde belgelenmiş taşçı işaretleri bir araya getirilmiş, İncir Hanı’ndaki taşçı işaretleriyle kıyaslanarak yapının inşa süreci ve Anadolu Türk mimarisinde taşçı işaretlerinin mahiyeti hakkında değerlendirme yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Anadolu Selçuklu Mimarisi, Taşçı İşaretleri, Kervansaray, Orta Çağ Mimarisi, II. Gıyaseddin Keyhusrev

Stonecutters’ Marks in Anatolian Seljuk Architecture: The Example of İncir Han

Öz

Stonecutter’s marks, divided into two groups, namely those indicating the identity of the person who carved the stone and those indicating the place where the stone was to be used, can provide important information about the construction process of buildings. Their use in ancient and European medieval architecture has been partially discussed. As Stonecutters’ marks have been frequently used in Anatolian Seljuk architecture, they have the potential to shed light on the construction process of this period’s architecture. However, they remain unknown because they have not received sufficient attention in the literature on Anatolian-Turkish architecture. For example, although İncir Khan, one of the most important buildings of the Gıyaseddin Keyhusrev II period, located in the Bucak district of Burdur, is discussed many times in the literature, the stonemason's marks found in the building have not been recorded. This paper makes a compilation of stonecutter marks recorded by field studies in other buildings and documented in the existing literature to compare with the stonemasonry marks in İncir Hanı in an effort to evaluated them in terms of the construction process of the building and the nature of stonemasonry marks in Anatolian Turkish architecture.

Anahtar Kelimeler

Anatolian Seljuk Architecture, Stonecutters’ Marks, Caravanserai, Medieval Architecture, Gıyaseddin Keyhusrev II

Kaynakça

• Acun, H. (1994). Sivas Kangal Alacahan Menzil Hanı. 5, 2369-2389.
• Bakırer, Ö. (2002). Anadolu Selçuklu Dönemi Mimarisinde Taşçı İşaretleri. S. Bayrakal ve S. Gök (Ed.), Uluslararası Sanat Tarihi Sempozyumu-Prof. Dr. Gönül Öney’e Armağan Bildiriler Kitabı içinde (ss. 59-70). Ege Üniversitesi Basımevi.
• Baş, A. (2014). Kayseri Cırgalan Hanı. M. M. Hülagü, A. Yuvalı, A. Aktan, E. Yoska ve M. Kapanşahin (Ed.), Selçuklu Tarihi Kültür ve Medeniyet Bildiriler I içinde (C. 1, ss. 99-121). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Belle, J.-L. V. (2001). Signes Gravés, Signes Écrits, Signes Reproduits. SIGNO. Revista de Historia de la Cultura Escrita, 8, 211-247.
• Binan, D. U. (2000a). Altı Asırlık Bir Belge, Bursa Ulu Camisi. Arradamento-Mimarlık, 146-155.
• Binan, D. U. (2000b). Osmanlıda Beylikten İmparatorluğa Geçişte Yapı Üretim Süreci ve İlişkileri Üzerine Bir Deneme. N. Akın, A. Batur ve S. Batur (Ed.), Osmanlı Mimarlığının 7 Yüzyılı, Uluslarüstü Bir Miras içinde (ss. 108-117). Yem Yayınları.
• Binan, D. U. (2001). Ortaçağ Anadolu Türk Mimarisinde Taşçı İşaretleri ve Koruma Sorunları. Taç Vakfı’nın 25 Yılı Anı Kitabı Türkiye’de Risk Altındaki Doğal ve Kültürel Miras içinde (ss. 119-136). TAÇ Vakfı.
• Binan, D. U. (2008). Ortaçağ Anadolu Türk Mimarisi’nde Taşçı İşaretlerinin Tanımlama, Belgeleme ve Değerlendirilmesi (N. Yılmaz, H. Yıldız ve E. Er, Ed.). Mimarlar Odası Antalya Şubesi.
• Binan, D. U. ve Binan, C. (2009). Ağzıkara Han Örneğinde Anadolu Selçuklu Dönemi Taşçı İşaretlerinin Belgelenmesi Üzerine Sistematik Bir Yaklaşım. Adalya, XII, 319-345.
• Çakmak, Ş. (2020). Yeni Bulgular Işığında İncir Hanı. Ege Üniversitesi Sanat Tarihi Dergisi, 29(2), 605-633. https://doi.org/10.29135/std.691938
• Çayırdağ, M. (1980). Kayseri̇’ni̇n İncesu İlçesi̇nde Şeyh Turesan Zavi̇yesi̇. Belleten, 44(174), 272-278.
• Çayırdağ, M. (1982). Kayseri’de Selçuklu ve Beylikler Devri Binalarında Bulunan Taşçı İşaretleri. Türk Etnografya Dergisi, XVII, 79-109.
• Çayırdağ, M. (2000). Kayseri’nin Yazır Köyü’nde Bir Selçuklu Mescidi: Yazır Camii. Belleten, 64(239), 59-62.
• Davis, R. H. C. (1954). A Catalogue of Masons’ Marks as an Aid to Architectural History. Journal of the British Archaeological Association, 17(1), 43-76. https://doi.org/10.1080/00681288.1954.11894779
• Demirtaş, M. B. (2003). Antik Dönem Taşçı İşaretleri. İdol (Arkeoloji ve Arkeologlar Derneği Yayını), 17, 16-23.
• Duymaz, A. Ş. (1996). Isparta-Antalya Arasında Yer Alan Anadolu Selçuklu Hanlarından “İnci̇r Han”. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Eki̇nci̇, H. A. (2015). İncir Hanı 2014 Yılı Kazı Raporu. Anadolu Akdenizi Arkeoloji Haberleri (ANMED), 13, 232-238.
• Erdemi̇r, Y. (2018). Payi̇taht Konya’da Bi̇r Konaklama ve Ti̇caret Yapısı: Horozlu Han. Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Dergisi, (6), 123-146.
• Erdmann, K. (1961). Das anatolische Karavansaray des 13. Jahrhunderts (C. 1). Verlag Gebr. Mann.
• Esquieu, Y., Hartmann-Virnich, A., Baud, A., Costantini, F., Guild, R., Pitte, D., Prigent, D., Parron, I., Reveyron, N., Saint-Jean-Vitus, B., Sapin, C. ve Tardieu, J. (2007). Les signes lapidaires dans la construction médiévale: Études de cas et problèmes de méthode. Bulletin Monumental, 165(4), 331-358. https://doi.org/10.3406/bulmo.2007.1489
• Gabriel, A.-L. (1931). Monuments Turcs d’Anatolie: Kayseri-Niğde (C. 1).
• Gabriel, A.-L. (1934). Monuments Turcs d’Anatolie: Amasya-Tokat et Sivas (C. 2).
• Gabriel, A.-L. (1940). Voyages Archéologiques dans la Turquie Orientale: Mardin-Diyarbekir- provinces au- dela du Tigre, Harput, Malatya, Urfa (C. 1). E. de Boccard.
• Lanckoroński, K. G. (1892). Städte Pamphyliens und Pisidiens (C. 2).
• Martin, R. (1966). Architektur der Welt: Griechenland (A. P. Zeller, Çev.). Office du Livre.
• Ögel, S. (1994). Anadolu’nun Selçuklu Çehresi. Akbank Yayınları.
• Parla, C. (2002). Alâeddin Keykubad Dönemi Işığında Anadolu Selçuklu Devleti’nde Yapı Organizasyonu. Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1(3), 251-285.
• Sönmez, Z. (1995). Başlangıcından 16. Yüzyıla Kadar Anadolu Türk-İslam Mimarisinde Sanatçılar. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Spratt, T. A. B. ve Forbes, E. (1847). Travels in Lycia, Milyas, and the Cibyratis (C. 1). John Van Voorst, Paternoster Row.
• Şahin, M. K. (2001). Tercan-Mama Hatun Külli̇yesi̇’ndeki̇ Taşçı İşaretleri̇. M. Denktaş ve Y. Özbek (Ed.), Prof. Dr. Zafer Bayburtluoğlu Armağanı-Sanat Yazıları içinde (ss. 509-536). Kayseri Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Tyson, B. (1994). Identifying and Classifying Masons’ Marks. Vernacular Architecture, 25(1), 4-15.
• Ünal, R. H. (1976). Az Tanınan ve Bi̇li̇nmeyen Doğu Anadolu Künbetleri̇ Hakkında Notlar. Vakıflar Dergisi, 11, 121- 163.
• Ünal, R. H. (1993). Burdur/Bucak İncir Hanı’nda, Temel Araştırmaları ve Temizlik Çalışmaları (Eylül 1992). Vakıf Haftası Dergisi, 399-422.
• Ünal, R. H. (1996). İncir Hanı 1993 Çalışmaları. Ege Üniversitesi Sanat Tarihi Dergisi, 8(8), 117-129.
• Ünal, R. H. (2007). İncir Han. H. Acun (Ed.), Anadolu Selçuklu Dönemi Kervansarayları içinde (ss. 305-321). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Weber, U. (2014). Marques D’assemblage Dans Les Édifices Du Sanctuaire D’apollon À Claros. J.-C. Moretti (Ed.), Le sanctuaire de Claros et son oracle içinde (ss. 75-84).
• Weber, U. (2015). Building with Assembly Marks: Prefabrication of Architectural Blocks on Building Sites at Delos and Pergamon in the 3rd c. a.C. Jacques des Courtils (Ed), L’architecture Monumentale Grecque Au IIIe Siècle A.C. içinde (ss. 305-316).
• Yelen, R. (2019a). Selçuklu Çağı Anadolu Mi̇mari̇si̇nde Malzeme ve Tekni̇k (Doğu ve Güneydoğu Anadolu) (Basılmamış Doktora Tezi). Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi. Van. Yelen, R. (2019b). Selçuklu ve İlhanlı Dönemi Ahlat Yapılarında Taşçı İşaretleri. Turkish Studies-Social Sciences, 14(5), 2737-2761. https://doi.org/10.29228/TurkishStudies.36968
• Yıldırım, S. P. (2017). II. Gıyaseddin Keyhüsrev Dönemi Mimari Eserleri (Basılmamış Doktora Tezi). Gazi̇ Üni̇versi̇tesi̇ Sosyal Bi̇li̇mler Ensti̇tüsü. Ankara.
• Yurdakul, E. ve Çayırdağ, M. (2007). Kayseri, Battal Gazi Camii ve Kırk Kızlar Türbesi. Vakıflar Dergisi, XXX, 273- 294.