RUM PİSKOPOSU NEOPATRASLI HRİSANF’IN TÜRKLER VE ONLARA KOMŞU HALKLAR HAKKINDAKİ RAPORU

Yıl 2022, Cilt: 13 Sayı: 62, 55 - 100, 28.08.2022

Dinçer Koç

Öz

Bu çalışma 18. yüzyılın 90’lı yıllarında bir ajan misali Osmanlı toprakları, İran, Gürcistan, Türkistan hanlıkları, Afganistan, Hindistan ve Tibet’e yaptığı seyahatte elde ettiği istihbarat bilgilerini Rus İmparatorluğu için derleyen Neopatraslı Hrisanf adlı Rum Piskoposunun Moskova’daki Rus Devleti Merkezi Arşivinde muhafaza edilen Rusça raporunun Türkçe neşrini ihtiva etmektedir. Hrisanf’ın raporunda Osmanlı Devleti ile Buhara Emîrliği arasındaki yakın siyasi münasebetlere değinilmesinin yanı sıra Anadolu ve Suriye topraklarıyla alakalı askerî-stratejik bilgiler verilmektedir. Bu manada Erzurum ve Trabzon gibi Türk vilayetlerinin Rusya tarafından olası zapt edilmesi girişiminde askerî olarak nasıl hareket edileceğine dair ilgi çekici tespitlerde bulunulmaktadır. Ayrıca Ermenilerin Osmanlı Devleti’ne bağlılıklarıyla ilgili olarak bazı öngörülere yer verilmektedir. Bunların dışında İran ile Gürcistan arasındaki düşmanlığın sebepleri irdelenerek Rus İmparatorluğu’nun Kafkasya’da yayılması için gerekli ön koşulların neler olduğuna değinilmektedir. Rusya’nın henüz zapt etmediği Buhara Emîrliği ve Hive Hanlığı hakkında verilen siyasi, iktisadi ve istatistik bilgiler hiç kuşkusuz St. Petersburg’daki Rus yönetici çevrelerinin sömürgeci zihniyetinin iştahını kabartması açısından ehemmiyet arz etmektedir. Son olarak 18. yüzyıl Rusya’sında haklarında çok az malumat sahibi olunan Afganistan, Hindistan ve Tibet’in bilhassa sosyo-ekonomik yapılarıyla alakalı hususlar ele alınmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Neopatraslı Hrisanf, Osmanlı Devleti, Erzurum, Ağa Muhammed Han, Gürcistan, Rus İmparatorluğu

THE REPORT OF THE GREEK BISHOP HRISANF OF NEOPATRAS ON THE TURKS AND THE PEOPLES NEIGHBORING THEM

Öz

This study contains the Turkish edition of the Russian report- preserved in the Russian State Central Archive in Moscow- of the Greek Bishop of Neopatras named Hrisnaf, who, for the Russian Empire, compiled the intelligence information he obtained during his trip to the Ottoman lands, Turkestan Khanates, Iran, Georgia, Afghanistan, India, and Tibet, as an agent in the last years of the eighteenth century. In addition to addressing the close political relations between the Ottoman Empire and the Emîrate of Bukhara, Hrisnaf's report provides military-strategic information related to Anatolia and Syria. Besides, there are interesting deductions about how to act militarily in the attempt of possible seizure of Turkish provinces such as Erzurum and Trabzon by Russia as well as some predictions about the loyalty of Armenians to the Ottoman State. Apart from these, the reasons for the enmity between Iran and Georgia are examined and the necessary prerequisites for the expansion of the Russian Empire in the Caucasus are mentioned. The political, economic, and statistical information given about the Bukhara Emîrate and Khiva Khanate, which Russia has not yet conquered, is undoubtedly important in terms of whetting the appetite of the colonial mentality of the Russian ruling circles in St. Petersburg. Finally, issues related to the socio-economic structures of Afghanistan, India and Tibet, about which little is known in eighteenth century Russia, are discussed.

Anahtar Kelimeler

Hrisnaf of Neopatras, Ottoman State, Erzurum, Aga Muhammed Khan, Georgia, Russian Empire

Kaynakça

• Hrisanfa Mitropolita Novopatrasskago, (1861). O Stranah Sredney Azii, İzdal s vvedeniem i obyasneniyami V. V. Grigoryev, Moskva: v Universitetskoy Tipografii
• Bayatlı, N. (2005). Osmanlı Döneminde Bağdad Valileri (1534-1917). Türk Dünyası Araştırmaları, 158: 189-202.
• Beydili, K. (1988). 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşında Doğu Anadolu’dan Rusya’ya Göçürülen Ermeniler. Belgeler, XIII/17, Ankara: TTK Basımevi, 365-434.
• Cihangir, Ç. K. (2017). İkinci Meşrutiyet’ten Milli Mücadele’ye Anadolu’da Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Boyutlarıyla Rum Örgütlenmeleri (1908-1922). (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara: Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü.
• Çiloğlu, F. (1993). Dilden Dine, Edebiyattan Sanata Gürcülerin Tarihi. İstanbul: Ant Yayınları.
• Karal, E. Z. (1999). Osmanlı Tarihi Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Devirleri (1789-1856) (Cilt V). 7. Baskı, Ankara: TTK Basımevi. Kobeko, Dm. (1884). Poezdka mitropolita Hrisanfa k Dalay-lame v 1792 godu – XXV let. Sbornik, izdannıy komitetom Obşçestva dlya posobiya nujdayuşçimsya literatoram i uçenım. St.Peterburg.
• Koç, D. (2018). Bir Rus Mühendisinin (T. S. Burnaşev) Gözüyle Şah Murad Devrinde Buhara Emîrliği. Türk Dünyası Araştırmaları, 237: 139-170.
• Koç, D. (2016). ”Harezm (Hive) Hanlığı”, Avrasya’nın Sekiz Asrı Çengizoğulları. (Yay. Haz.) Hayrunnisa Alan-İlyas Kemaloğlu, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 572-631.
• Koç, D. (2017). XVI. – XIX. Yüzyıllarda Buhara Hanlığı’na Gelen Rus Diplomat ve Askerleri. Türk Dünyası Araştırmaları, 227: 61-90.
• Lee, J. L. (1996). The ‘Ancient Supremacy”: Bukhara, Afghanistan and the Battle for Balkh, 1731-1901. Leiden: Brill. Markova, O. (1966). Zakavkazye i Mejdunarodnıye Otnoşçeniya v XVIII Veke. Moskva: İzdatelstvo Nauka. Minorsky, V. (1964). Nadir. İA, IX: 21-31.
• Samarin, N. F. (1873). Russkiy Arhiv (Tom XI), Kn. 1: 863-867.
• Saraç, F. (2020). İmereti Kralı II. Solomon’un Rusya’ya Karşı Mücadelesi ve Osmanlıya Sürgünü. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gümüşhane: Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Saray, M. (1987). Afganistan ve Türkler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Saray, M. (1990). Rus İşgali Devrinde Osmanlı Devleti ile Türkistan Hanlıkları Arasındaki Siyasi Münasebetler (1775-1875). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi.
• Soysal, İ. (1978). Türkiye ve Dünyada Masonluk ve Masonlar. İstanbul: Derin Yayınları.