Gılgamış Destanından Dede Korkut Hikâyelerine Mitolojik Boğa Figürü

Yıl 2016, Cilt: 7 Sayı: 38, 23 - 34, 25.04.2022

Aynur Koçak

Öz

Mitolojik ve arkaik toplumlarda ‘yaratıcı’ görevle betimlenmiş olan boğa, ilksel insanların yaşamında güç, gök gürlemesi, şimşek, bereket ve fırtınayı sembolize ederken, tarıma geçen topluluklarda toprağın bereketini sağlayan güç dengesini temsil etmiştir. Boğa, Gılgamış Destanı, Oğuz Türkleri’nin maceralarının anlatıldığı Oğuz Kağan Destanı ve Dede Korkut Kitâbı’nda önemli bir motif olarak ortaya çıkmıştır. Arkaik mitolojilerdeki doğum-ölüm dengesinin her yeni başlangıcında beliren boğa motifi Oğuz Kağan Destanı’nın kaostan kozmosa geçişte sözle yaratılışı başlatan ‘yaratıcı tanrı’sı iken; Gılgamış Destanı’nında, çatışma sonrasında düzeni sağlayacak olan kahramanın karşısına çıkan ‘hasım’; Dede Korkut Hikâyeleri’nde ise bir erginlenme riti örneği olan Dirse Han’ın boğayı öldürmesi hikâyesinde erginlenmeyi sağlayan ‘engel’ motifini simgeler. Oğuz Kağan Destanı’nda kahramanın erginlenme sınavını geçebilmesi, karşısına engel olarak çıkan boğayı öldürerek bu güç sınavını aşmasına bağlıdır. Gılgamış Destanı’nda, Gılgamış’ın kadınına ulaşması yolunda boğanın engel teşkil edişi; Dede Korkut Hikâyeleri’nden biri olan Kanlı Koca Oğlu Kan Turalı hikâyesinde de görülür; Kan Turalı’nın kadınına ulaşabilmesi için boğa aşılması gereken bir engel niteliği taşır. Kahramanın erginlenmesi yolunda boğanın bir engel oluşturduğu gözlemlenirken, Gılgamış Destanı’nda bu niteliğin yanında boğa, yeniden doğuş için gerekli olan ‘kurban’ rolünü de üstlenmiştir. Destandan, halk hikâyelerine geçilen dönemde hem yaratılış döngüsünü çeviren ‘yaratıcı tanrı’; hem de yüce varlığa sunulan kanın sahibi olarak boğa kültünün belirmesi onun aynı zamanda hem yaşam hem de ölümü temsil edişinin göstergesidir. Bu çalışmada Gılgamış Destanı, Dede Korkut Hikâyeleri, Oğuz Kağan Destanı’nın ritüel ve inisiyasyonları çerçevesinde boğanın göksel öğelerle beliren tanrı personajı, yer ve tanrılara bereket getiren özellikleri, erginlenme sürecinde yüklendiği engel işlevi ve kurban simgeciliğinin günümüzde de görülen etkilerine değinilecektir

Anahtar Kelimeler

Mitolojik Boğa, Gılgamış Destanı, Dede Korkut Hikâyeleri, tanrı, kurban.

Kaynakça

• ABSALON, Patrick-CANARD, Frédérik 2010 , Ejderhalar-İnsanlar Diyarındaki Canavarlar, çev. Ali Berktay, İstanbul: YKY.
• BOTTERO, Jean 2005 , Gılgamış Destanı-Ölmek İstemeyen Büyük İnsan, çev. Orhan Suda, İstanbul: YKY.
• COOPER, J. C. 1979 , An Illustrated Encyclopedia of TraditionalSymbols, şehir Thamesand Hudson Inc.
• ÇORUHLU, Yaşar 1999 Türk Mitolojisinin ABC’si, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• DUYMAZ, Ali 2000 , “Dede Korkut Kitabı’nda Alpların Eğitim ve Geçiş Törenleri”, Uluslararasi Dede Korkut Bilgi Şöleni, haz. Alev Kahya-Birgül, Aysu Şimşek, Canpolat, Ankara AKM Yay., s. 109-122..
• ERGİN, Muharrem 2012 , Dede Korkut Kitabı, İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• ELIADE, Mircae 1994 , Ebedi Dönüş Mitosu, çev. Ümit Altuğ, İstanbul: İmge Kitabevi Yay.
• --------------------- 2009 , Dinler Tarihine Giriş, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• FRAZER, James 1992 , Altın Dal - Dinin ve Folklorun Kökleri II, çev Mehmet H. Doğan, İstanbul: Payel Yay.
• GEZGİN, İsmail 2008 , Sanatın Mitolojisi, İstanbul: Sel Yayıncılık.
• --------------------- 2009 , Kültürlenme Sürecinin Mitik Kahramanı-Gılgamış, İstanbul: Alfa Yay.
• GÖKYAY, Orhan Şaik 2006 , Dedem Korkud’un Kitabı, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• JUNG, C. G. 2009 , İnsan ve Sembolleri, çev. Ali Nihat Babaoğlu, İstanbul: Okuyan Us.
• KERENYI, Carl 2012 , Prometheus-İnsan Varoluşunun Arketip İmgesi, çev. Tacıbaht Türel, İstanbul: Pinhan Yayıncılık.
• ÖGEL, Bahattin 1995 , Türk Mitolojisi, C.II, Ankara.
• RONNBERG, A, MARTIN, K. Eds. 2010 , The Book of Symbols, London: Taschen,.