BİRİNCİ OĞUZ MUHACERETİ ESNASINDA ANADOLU TÜRKMENLERİNİN MERKEZİ AHLAT VE MALAZGİRT SAVAŞI’NA NEDEN OLAN TÜRKMEN AKINLARI

Yıl 2021, Cilt: 12 Sayı: 59, 55 - 117, 30.08.2022

Kemal Taşcı

Öz

Malazgirt Savaşı, Türklerin Anadolu’yu fethinin sağlayan bir süreç sonucunda gerçekleşmiş bir meydan muharebesidir. Selçuklu Devleti kurulmadan önce Anadolu’ya gelmeye başlayan Türkmenler Müslüman Oğuzlar , Selçuklu Devleti kurulduktan sonra özellikle Selçuklu sultan ve devlet adamları tarafından İran’dan Anadolu’ya yönlendirildiler. Zamanla birlikte Türkmenlerin Anadolu’da Bizans İmparatorluğu’na karşı düzenledikleri Anadolu seferleri sonucunda zenginleşmelerine Anadolu Türkmenler için adeta bir cazibe merkezi haline geldi. Sultan Tuğrul Bey döneminde Ahlat’a yerleşen Türkmenler Sultan Alp Arslan döneminde Selçuklu Devleti’nden aldıkları destekle beraber Bizans İmparatorluğu’nun Anadolu hakimiyetini bitirme noktasına getirdiler. Ahlat’ı askeri bir üs haline getiren Türkmenlerin Anadolu seferleri Bizans İmparatorluğu’ndan sivil idareden askeri idareye geçişi ve İmparator Romanos IV. Diogenes’in Türkmenleri Anadolu’dan uzaklaştırmak için 1071 yılında sefere çıkmasına neden oldu. Bu sefer sonucunda 26 Ağustos 1071 tarihinde Ahlat-Malazgirt arasında vuku bulan Malazgirt Savaşı’nda zafere ulaşan Selçuklu Devleti ve Türkmenlerin Anadolu’yu fethetmeleri için artık bir engel kalmamıştı. Bu yazıda Türkmenlerin Selçuklu devlet adamları tarafından Anadolu’ya yönlendirilmeleri, Türkmenlerin Anadolu seferleri, Anadolu’nun fetih aşamaları ve Malazgirt savaşının süreci incelenmiştir

Anahtar Kelimeler

Selçuklular, Bizans İmparatorluğu, Ahlat

Kaynakça

• Agacanov, Sergey Grigoreviç, Oğuzlar, trc. Ekber N. Necef - Ahmet R. Annaberdiyev, Selenge Sayınları, İstanbul 2003.
• Agacanov, Sergey Grigoreviç, Selçuklular, trc. Ekber N. Necef - Ahmet R. Annaberdiyev, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2006.
• Aktok Kaşgarlı, Mehlika Kilikya Tâbi Ermeni Baronluğu Tarihi, Kök Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Serisi, Ankara 1990.
• Aristakes Lastivertc’i, History, trc. Robert Gregory Bedrosian, New York 1985.
• Astarcıyan, Karabet L., Târîhü’l-Ümmeti’l-Ermeniyye, Matbaatü’l-İttihadi’l- Cedide, Musul 1951.
• Atsız, Hüseyin Nihâl, “Arslan Yabgu’nun Oğlunun Adı”, Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü Selçuklu Araştırmaları Dergisi, III, Malazgirt Zaferi Özel Sayısı 900. Yıl, Ankara 1971, s. 183-189.
• Atsız, Hüseyin Nihal, “İbrahim İnal Bey”, Türk Ansiklopedisindeki Yazıları, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2012, s. 82-86.
• Atsız, Hüseyin Nihal, “Kutlamış Beğ”, Türk Ansiklopedisindeki Yazıları, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2012, s. 141-145.
• Attaleiates, Mikhael 1085 , Tarih, trc. Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2008.
• Azhari, Taef Kamal el-, The Saljûqs of Syria During the Crusades 463-549 A.H./1070-1154 A.D., Klaus Schwarz Verlag, Berlin 1997.
• Azîmî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Ahmed b. Nizâr 452/1060-1061 , Târîh: Selçuklular Dönemiyle İlgili Bölümler H. 430- 538 = 1038/39-1143/44 , trc. Ali Sevim, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006.
• Bedrosian, Robert Gregory, The Turco-Mongol Invasions and the Lands of Armenia in the 13-14th, Columbia University, Faculty of Philosophy, Neşredilmemiş Doktora Tezi, New York 1979.
• Bryennios, Nikephoros 1137 , Tarihin Özü Anadolu’da ve Rumeli’nde 1070-1079 Döneminin Tarihi , trc. Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2008.
• Bundârî, Zübdetu’n-Nursa ve Nuhbetü’l-Usra: Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, trc. Kıvameddin Burslan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
• Cahen, Claude, “İslâm Kaynaklarına Göre Malazgirt Savaşı”, trc. Zeynep Kerman, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, XVII, İstanbul 1972, s. 77-100
• Cahen, Claude, “Qutlumush et Ses Fils avant l’Asie Mineure.” Der Islam, XXXIX, Berlin, 1964, s. 14-27.
• Cahen, Claude, “Türkler’in Anadolu’ya İlk Girişi XI. Yüzyılın İkinci Yarısı ”, trc. Yaşar Yücel - Bahaeddin Yediyıldız, Belleten, LI/201, Ankara 1987, s. 1375-1431.
• Cahen, Claude, Osmanlılardan Önce Anadolu, trc. Erol Üyepazarcı, Tarihi Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2002
• Cöhce, Salim, “Selçuklu Hakimiyetinin Tesisinden Önce Diyarbakır Yöresindeki Türkmen Faaliyetleri”, I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu, Diyarbakır 20-22 Mayıs 2004 , nşr. Kenan Ziya Taş - Ahmet Kankal, Diyarbakır Valiliği, Diyarbakır 2004, s. 125-136.
• Çevik, Adnan, XI ve XII. Yüzyıllar Arasında Diyâr-ı Bekr Bölgesi Tarihi, Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türk Tarihi Anabilim Dalı, Ortaçağ Tarihi Bilim Dalı, Neşredilmemiş Doktora Tezi, İstanbul 2002.
• Demirkent, Işın, “1071 Malazgirt Savaşına Kadar Bizans’ın Askerî ve Siyasî Durumu”, Bizans Tarihi Yazıları, Makaleler - Bildiriler - İncelemeler, Dünya Yayıncılık, İstanbul 2005, s. 1-15
• Divitçioğlu, Sencer, Oğuz’dan Selçuklu’ya Boy, Kanat ve Devlet, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2000
• Ebû’l-Ferec İbnü’l-İbrî, Gregorius Bar Hebreaus Yuhanna b. Ehrun 685/1286 , Tarih, I-II, trc. Ömer Riza Doğrul, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999
• Ersan, Mehmet, Selçuklular Zamanında Anadolu’da Ermeniler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2007
• Fiorani Piacentini, Valeria, “Dandâqân AD 1040 : The Pitched Battle which Opened the Iranian Soil to the Turkic Dominion-Negotiations and Agreements, New Balance of Powers”, II. Uluslararası Türk Uygarlığı Kongresi, Türk Uygarlığının Dünya Uygarlığı İçindeki Yeri, Bişkek, 4-6 Ekim 2004 , Kırgız-Türk Manas Üniversitesi Yayını, Bişkek 2005, s. 189-223
• Grousset, Rene, Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi, trc. Sosi Dolanoğlu, Aras Yayıncılık, İstanbul 2005
• Gürcistan Tarihi Eski Çağlardan 1212 Yılına Kadar , nşr. Marie Felicite Brosset, trc. Hrand D. Andreasyan, nşr. Erdoğan Merçil, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2003
• Hillenbrand, Carole, Turkish Myth and Muslim Symbol: the Battle of Manzikert, Edinburgh University Press, Edinburgh 2007
• Honigmann, Ernst, Bizans Devletinin Doğu Sınırı, trc. Fikret Işıltan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1970
• Hüseynî, Sadreddîn Ebu’l-Hasan Ali b. Nâsır b. Ali, Ahbârü’d-Devleti’s- Selçukiyye, trc. Necati Lügal, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999
• İbnü’l-Adîm, Kemâleddîn İbn Ebû’l-Kâsım Ömer b. Ahmed b. Hibetullah el- Ukaylî el-Halebî 660/1262 , Buğyetü’t-Taleb fî Târîh Haleb Seçmeler , trc. Ali Sevim, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1989
• İbnü’l-Esîr, İzzeddîn Ebû’l-Hasan Ali b. Muhammed el-Cezerî, el-Kâmil Fî’t- Târîh, I-X, trc. Ahmet Ağırakça - Abdülkerim Özaydın, Hikmet Neşriyat, İstanbul 2008
• İbnü’l-Ezrak, Ahmed b. Yûsuf b. Ali el-Fârikî 577/1182? , Târîhü Meyyâfârikîn ve Âmid: Târîhü’l-Farikî: ed-Devletü’l-Mervânîyye, trc. Mehmet Emin Bozarslan, Koral Yayınları, İstanbul 1999
• John Skylitzes, A Synopsis of Byzantine History, I - 811-1057, trc. John Wortley, Cambridge University Press, New York 2011
• Kafesoğlu, İbrahim, “Doğu Anadolu’ya İlk Selçuklu Akını 1015-1021 ve Tarihî Ehemmiyeti”, 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2010, s. 259-274
• Kafesoğlu, İbrahim, “Selçuk’un Oğulları ve Torunları”, İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası, XII, İstanbul 1955, s. 117-130
• Kafesoğlu, İbrahim, “Selçuklular”, İA, X, Eskişehir 1997, s. 353-416
• Kesik, Muharrem, “Kutalmış’ın Büyük Selçuklu Tahtını Ele Geçirme Gayretleri”, Türk Kültürü, 454, Ankara 2001, s. 97-105
• Kırzıoğlu, M. Fahreddin, “Selçuklular’ın Anı’yı Fethi ve Buradaki Selçuklu Eserleri”, Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü Selçuklu Araştırmaları Dergisi, II, 1970, Ankara 1971, s. 111-139
• Kırzıoğlu, M. Fahrettin, Kars Tarihi, I, Taç Çağları’ndan Osmanlı İmparatorluğuna Değin ve Ekleme 1534 - 1921 Yılları Kronojisi , Işıl Matbaası, İstanbul 1953
• Kırzıoğlu, M. Fahrettin, Kars-Arpaçayı Boyları Eski Merkezi Anı Şehri Tarihi 1018 - 1236 , San Matbaası, Ankara 1982
• Köymen, Mehmed Altay, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, III - Alp Arslan ve Zamanı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2001
• Köymen, Mehmed Altay, Tuğrul Bey ve Zamanı, Kültür Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1976
• Laurent, J., Byzance et les Turcs Seldjoucides Dans l’Asie Occidentale Jusqu’en 1081, Annales de l’Est Publiees par la Faculte des Lettres de l’Universite de Nancy, Paris - Nancy 1913
• Mehmetov, İsmail Muhammetoğlu, Türk Kafkası’nda Siyasi ve Etnik Yapı: Eski Çağlardan Günümüze Azerbaycan Tarihi, nşr. Ekber N. Necef - Şamil Necefov, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2009
• Merçil, Erdoğan, “Bizans’ta Selçuklu Hanedan Mensupları”, Selçuklular - Makaleler-, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2011, s. 335-349
• Mikhail Psellos 1081 , Khronographia, trc. Işın Demirkent, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1992
• Müneccimbaşı, Ahmed b. Lütfullah 1113/1702 , Câmiu’d-Düvel Sahayif- ül Ahbar fi Vekay-il Asar , I - Selçuklular Tarihi Horasan - Irak, Kirman ve Suriye Selçukluları, trc. Ali Öngül, Akademi Kitabevi, İzmir 2001
• Norwich, John Julius, Bizans, II - Yükseliş Dönemi MS 803-1081 , trc. Selen Hırçın Riegel, Kabalcı Yaynevi, İstanbul 2013
• Ostrogorsky, Georg, Bizans Devleti Tarihi, trc. Fikret Işıltan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999
• Özaydın, Abdülkerim, “İbnü’l-Esîr’e Göre Selçuklular’ın Tarih Sahnesine Çıkışları”, Prof. Dr. Fikret Işıltan’a 80. Doğum Yılı Armağanı, Dünya Yayıncılık, İstanbul 1995, s. 187-214
• Özgüdenli, Osman Gazi, “Ülüş Sisteminden Merkezî Devlete: Selçuklu Devlet Telâkkisinin Teşekkülü 1038-1064 ”, Türkler, V, nşr. Hasan Celâl Güzel - Kemal Çiçek - Salim Koca, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 249-264
• Piyadeoğlu, Cihan, Çağrı Bey: Selçuklular’ın Kuruluş Hikayesi, Timaş Yayınları, İstanbul 2011
• Polat, Muhammed Said, Selçuklu Göçerlerinin Dünyası Karacuk’tan Aziz George Kolu’na, Kitabevi, İstanbul 2004
• Râvendî, Ebû Bekr Necmeddîn Muhammed b. Ali b. Süleyman 604/1207 , Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr Gönüllerin Rahatı ve Sevinç Alâmetleri , I-II, trc. Ahmed Ateş, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999
• Reşîdeddîn Fazlullah, İbn-i İmâdüddevle Ebû’l-Fazl b. Ebû’l-Hayr el- Hemedânî 718/1318 , Câmi’ü’t-Tevârîh: Selçuklu Devleti, trc. Erkan Göksu - H. Hüseyin Güneş, Selenge Yayınları, İstanbul 2010
• Sevim, Ali, “Hârûn b. Han”, DİA, 16, İstanbul 1997, s. 258
• Sevim, Ali, “Kuzey-Suriye’de Görünen İlk Türk Emîri Han-Oğlu Hârun”, Belleten, XLIII/170, Ankara 1979, s. 363-380
• Sevim, Ali, “Malazgirt Meydan Savaşı ve Sonuçları”, Malazgirt Armağanı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1993
• Sevim, Ali, “Sultan Alparslan’ın Nasrani Memleketlerinden Olan Ani ve Diğer Bazı Yerleri Fethetmesinin Zikri”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, Ord. Prof. Dr. Ahmed Zeki Velidî Togan Özel Sayısı, 13/1, Erzurum 1985, s. 235-238
• Sevim, Ali, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000
• Sıbt İbnü’l-Cevzi, Şemsüddin Ebûl - Muzaffer Yusuf b. Kızoğlu, Mir’âtü’z- Zamân fî Târîhi’l-Âyân’da Selçuklular, trc. Ali Sevim, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011
• Smbat Sparapet, Chronicle, trc. Robert Gregory Bedrosian, Long Branch, New Jersey 2005
• Sourdel, Dominique - Sourdel-Thomine, J., “Un Acte de Vente Arabe Portant sur la Région d’Ahlat au VIIe/XIIIe Siècle”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi, VI/10-11, Ankara 1968 1972, s. 51-61
• Sümer, Faruk, “Kutalmış”, DİA, 26, Ankara 2002, s. 480-481
• Sümer, Faruk, “Malazgird Savaşına Katılan Türk Beyleri”, Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü Selçuklu Araştırmaları Dergisi, IV, Ankara 1975, s. 197-207
• Sümer, Faruk, “Oğuzlar”, DİA, 33, İstanbul 2007, s. 325-330
• Sümer, Faruk, “Selçuklular”, DİA, 36, İstanbul 2009, s. 365-371
• Sümer, Faruk, Oğuzlar Türkmenler : Tarihleri - Boy Teşkilatı - Destanları, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yayınları, İstanbul 1999
• Süryanî Mihail, Vakainame: İkinci Kısım 1042-1195 , trc. Hrand Der Andreasyan, Türk Tarih Kurumu Yayınları Kütüphanesi, Neşredilmemiş Daktilo Nüsha, 1944
• Taşcı, Kemal, “Malazgirt Meydan Muharebesi Öncesi Anadolu’ya Yapılan Selçuklu/Türkmen Akınlarının Maraş’ın Siyasî Durumuna Etkisi”, Uluslararası Selçuklu Döneminde Maraş Sempozyumu, Kahramanmaraş, 17-19 Kasım 2016 , II, Kahramanmaraş Büyükşehir Belediyesi Yayını, Kahramanmaraş, 2017, s. 78-94
• Taşcı, Kemal, “Selçuklu Devlet Anlayışının Farslaşmasına İranîleşmesine Vezir Nizâmü’l-Mülk’ün Siyâset-Nâme Siyerü’l-Mülûk Adlı Eserinin Etkisi”, Düşünce Dünyasında Türkiz Siyaset ve Kültür Dergisi, 6/35, Eylül – Ekim 2015, s. 85-104
• Taşcı, Kemal, “Selçuklular Zamanında Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşmasına Karşı Bizans Devletinin Aldığı Askerî ve Siyasî Tedbirler 1018-1071 ”, 2016 Hoca Ahmet Yesevi Yılı Anısına Uluslararası Türk Dünyası Eğitim Bilimleri ve Sosyal Bilimler Kongresi, Antalya, 1-4 Aralık 2016 , IV - Tarih, nşr. Sinan Demirtürk, Türk Eğitim-Sen Genel Merkezi Yayınları, Ankara 2016, s. 537-553
• Tezcan, Mehmet, “XI. Yüzyılın İlk Yarısında Ermenilerin Doğu Roma İmparatorluğu Tarafından Orta Anadolu Bölgesine Göçürülmeleri”, Omeljan Pritsak Armağanı, nşr. Mehmet Alpargu - Yücel Öztürk, Sakarya Üniversitesi Yayını, Sakarya 2007, s. 419-450
• Turan, Osman, Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2004
• Turan, Osman, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2005
• Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2005
• Turan, Osman, Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi: Türk Dünya Nizâmının Millî İslâmî ve İnsânî Esasları, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2005
• Tülücü, Süleyman, “Malazgirt Savaşı’na Katılan Türk Beylerinden Sunduk Bey”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırma Enstitüsü Dergisi, 13, Erzurum 1999, s. 269-276
• Tülücü, Süleyman, “Malazgirt Savaşına İştirak Eden Türk Beyleri ve Hal Tercümeleri”, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7, İstanbul 1986, s. 291-334
• Tülücü, Süleyman, “Malazgirt Savaşına Katılan Türk Beylerinden Gevher- Âyin ve Sav-Tegin”, Türk Dünyası Araştırmaları, 39, İstanbul 1985, s. 253-259
• Tülücü, Süleyman, “Malazgirt Savaşına Katılan Türk Beylerinden: Artuk Bey”, Kültür Bakanlığı Milli Kültür Dergisi, 87, Ankara 1991, s. 22-26
• Urfalı Mateos 1144 , Vekayi-Nâme 952-1136 , trc. Hrant D. Andreasyan, not. trc. Mükrimin Halil Yinanç, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2000
• Vardan Vardabet 1271 , “Türk Fütuhatı Tarihi 889-1269 ”, trc. Hrant D. Andreasyan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Semineri Dergisi, I/2, İstanbul 1937, s. 154-255
• Vasiliev, Alexander Alexandrovich, Bizans İmparatorluğu Tarihi, I, trc. Arif Müfid Mansel, Maarif Matbaası, Ankara 1943
• Vryonis, Speros, The Decline of Medival Hellenism in Asia Minor and the Process of Ismamızation from the Eleventh through the Fifteenth Centruy, University of California Press, Berkeley - Los Angeles - London, 1971
• Yazıcızâde Ali, Tevârîh-i Âl-i Selçuk Oğuznâme-Selçuklu Târihi , Giriş - Metin - Dizin , nşr. Abdullah Bakır, Çamlıca Basın Yayın, İstanbul 2009
• Yinanç, Mükrimin Halil, “Alp Arslan”, İA, I, Eskişehir 1997, s. 384-386
• Yinanç, Mükrimin Halil, Türkiye Tarihi: Selçuklular Devri, I, nşr. Refet Yinanç, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013
• Zonaras, Ioannes, Tarihlerin Özeti XVII-XVIII. Kitap , trc. Bilge Umar, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul 2008