Uşun Koca Oğlu Segrek Boyu'nun Coğrafyası

Yıl 2024, Cilt: 15 Sayı: 3, 389 - 442, 31.12.2024

Dursun Can Eyüboğlu

https://doi.org/10.59281/turkiz.1567227

Öz

Dede Korkut anlatıları tarihin farklı dönemlerinin ürünleridir, farklı tarihî süzgeçlerden geçmiştir, farklı dönemlerde yazıya geçirilerek günümüze gelmiştir ve Türk halkları arasında yaşamaya devam etmektedir. Dede Korkut Destanları’nın birçok varyantı, nüshası, yazması vardır. Tarihî süreçte birçok coğrafyalara adapte olmuş, birçok yer adları destanlara katılmış, birçok varyantları oluşmuştur. Dede Korkut’taki Oğuzların yaşadığı coğrafya Orta Asya, geniş Avrasya coğrafyasıdır. Eski Türklerin önemli bir kısmı konar-göçer olmakla birlikte, yerleşik Türkler de vardı. Dede Korkut’taki yerleşik düşmanların birçoğu yerleşik Türklerdir. Dede Korkut’ta göçebe yaşamın bir unsuru olarak dağlar, ırmaklar yer almakla birlikte, yerleşik yaşamın bir unsuru olarak kaleler-kent kaleler de yer almaktadır. Dede Korkut Kitabı’ndaki onuncu boy Uşun Koca Oğlu Segrek Boyu’dur. Boyun konusu, bir kardeşin, tutsak düşen bir kardeşi, ağabeyini kurtarmasıdır. Anlatı bir kardeşlik destanıdır. Boyun başkahramanı Segrek’tir. Bu boy, Kazılık Koca Oğlu Yigenek Boyu ve Salur Kazan Tutsak Olup Oğlu Uruz Çıkardığı Boy ile aynı destanın farklı varyantlarıdır. Uşun Koca Oğlu Segrek Boyu’nda tarihî-coğrafi-edebî-kültürel olarak başlıca iki coğrafi tabaka bulunmaktadır: Alt Coğrafya ve Üst Coğrafya. Boyun Seğrek adlı Türkmenistan varyantının olması, Orta Asya’da başka varyantlarının bulunması, boyda geçen birçok yer adı, boyun Oğuzların Hazar’ın batısına, Anadolu-Azerbaycan’a göçlerinden önceye, Orta Asya’da bulundukları 10.-11. yüzyıllardan daha eski bir tarihe ait olduğunu göstermektedir. Anlatının motifleri, varyantları, ilgili anlatılar geniş bir coğrafyada görülmektedir. Boyun coğrafyası kısmen belirgindir. Boydaki coğrafyada Aladağlar, Sir Derya boyunca uzanan Karadağlar, bu bölgede bulunan Kazılık yer almaktadır. Sir Derya ve Balkaş Gölü arasındaki coğrafyayı içermektedir. En alt coğrafya ise Altaylar-Güney Sibirya bölgesiyle ilgili olmalıdır. Uşun Koca Oğlu Segrek Boyu’nda Aladağ, Alınca Kalası, Arku, Dereşam, Gökçe Deniz, Karadağ, Kazılık Dağı, Oğuz Eli/Oğuz, Şirögüven yer adları geçmektedir. Bu çalışmada Dede Korkut’taki Uşun Koca Oğlu Segrek Boyu’nun coğrafyası incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut, Segrek, Egrek, Destan, Coğrafya

The Geography Of Usun Koca Oglu Segrek Boyu

Öz

The Dede Korkut narratives are the products of different periods of history, have passed through different historical filters, have been written down in different periods and have survived to the present day and continue to live among the Turkic people. There are many variants, copies, manuscripts of the Dede Korkut Epics. They have adapted to many geographies throughout history, many place names have been added to the epics, many variants have emerged. The geography where the Oghuzs in Dede Korkut lived is Central Asia, the vast Eurasian geography. Although a significant portion of the ancient Turks were nomads, there were also settled Turks. Many of the settled enemies in Dede Korkut are settled Turks. While mountains and rivers are an element of nomadic life in Dede Korkut, there are also castles-city castles as an element of settled life. The tenth epic in the Book of Dede Korkut is Usun Koca Oglu Segrek Boyu. The subject of the epic is a brother saving his brother who is captured. The narrative is an epic of brotherhood. The protagonist of the epic is Segrek. This epic, Kazilik Koca Oglu Yigenek Boyu and Salur Kazan Tutsak Olup Oglu Uruz Cikardigi Boy are different variants of the same epic. There are two main geographical layers in Usun Koca Oglu Segrek Boyu in terms of historical-geographical-literary-cultural aspects: Lower Geography and Upper Geography. The existence of the Turkmenistan variant of the epic called Segrek, the existence of other variants in Central Asia, many place names in the epic indicate that the epic belongs to a history older than the 10th-11th centuries when the Oghuzs were in Central Asia, before their migration to the west of the Caspian Sea, to Anatolia-Azerbaijan. The motifs, variants, related narratives of the narrative are seen in a wide geography. The geography of the epic is partially clear. The geography of the epic includes Aladaglar, Karadaglar extending along the Sir Derya, Kazilik located in this region. It includes the geography between Sir Derya and Lake Balkas. The lowest geography should be related to the Altai-Southern Siberia region. In Usun Koca Oglu Segrek Boyu, the place names Aladag, Alinca Kalasi, Arku, Deresam, Gokce Deniz, Karadag, Kazilik Dagi, Oguz Eli/Oguz, Siroguven are mentioned. In this study, the geography of Usun Koca Oglu Segrek Boyu in Dede Korkut was examined.

Anahtar Kelimeler

Dede Korkut, Segrek, Egrek, Epic, Geography

Kaynakça

• Abbasov, N. N. (2009). Kitab-ı Dede Korkut Destanı ve Oğuz Türklerinin İctimai-Siyasal Kuruluşu Hakkında. Karadeniz Araştırmaları, S. 22: 147-157.
• Agacanov, S. G. (2015). Oğuzlar. Çev. Ekber N. Necef ve Ahmet Annaberdiyev. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Ağacanzâde, P. (2011). Dede Korkut Destanları Hakkında. çev. Nuri Şimşekler, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, S. 25: 223-244.
• Ahmedova, A. (2018). “Kitab-i Dede Korkut Destanı” Oğuz Türklerinin Ortak Yazılı Yapıtıdır. Kafdağı, 3 (1): 19-30.
• Akgül, Y. (1996). Dede Korkut Oğuznamelerinin Dresten El Yazması Türkmen-Çovdur Varyantları “Nesilsizlik” ve “Ad Koyma” Motiflerinin Türkmen Halk Destanlarındaki Yeri. Bilig, S. 3: 129-137.
• Akkoyun Koç, T. (2020). Dede Korkut Hikâyelerinde Söylem Çözümlemesi ve Kültürel Kimliğin Öğretimi. Yayımlanmamış doktora tezi. Atatürk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Erzurum.
• Aristov, N. A. (2014). Türk Halklarının Etnik Yapısı. İstanbul: Selenge Yayınları.
• Asker, N. (2016). “Dede Korkut Kitabında Şehirler ve Kaleler”, III. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kongresi “Dede Korkut ve Türk Dünyası” (Çeşme-İzmir, 19-23 Ekim 2015) Bildiriler Kitabı, 1. cilt, edt. Metin Ekici vd. İzmir: Ege Üniversitesi. s. 197-205.
• Ballıyev, G. (2000). “Gorkut Ata - Ruhu Ata”, akt. Güçmurat Sultanmuradov, Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni (Ankara, 19-21 Ekim 1999) Bildirileri, haz. Alev Kahya Birgül ve Aysu Şimşek Canpolat. Ankara: AKM Yayınları. s. 55-62.
• Bayat, F. (2016). Mitten Tarihe, Sözden Yazıya Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat. Boratav, P. N. (1958). “Dede Korkut Hikâyelerindeki Tarihî Olaylar ve Kitabın Telif Tarihî”, Türkiyat Mecmuası, (XIII) 48: 31-62.
• Budagov, B. E. (1994). Türk Uluslarının Yer Yaddaşı. Bakü: Elm.
• Bulduk, Ü. (1996). “Dede Korkut, Oğuz Elleri ve Kafkaslar”, I. Millî Kafkasya Sempozyumu, Kars, 25-29 Ekim 1995; Ankara Ü. DTCF Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, 29: 247-251.
• Bulduk, Ü. (1997). Dede Korkut Destanları’nda Ortak Kültür Unsuru Olarak Yaşatılan Coğrafya. Türkiye Günlüğü, Türk Dünyası özel sayısı I, 15: 466-470.
• Cemşidov, Ş. A. (1990). Kitab-ı Dede Korkud. Akt. Üçler Bulduk. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. Cemşidov, Ş. (2004). “Dede Qorqud Kitabı”nda Coğrafi Mühit, Dede Qorqud Dünyası. Meqaleler. Bakı: “Önder Neşriyyat”: 109-124.
• Divitçioğlu, S. (2015). Sekiz Türk Boyu Üzerine Bazı Gözlemler. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Duymaz, A. (1999). “Kanturalı Boyundaki Bazı Motif ve Unsurlar Üzerine”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 8: 360-386.
• Ebülgazi Bahadır Han (1974). Türklerin Soy Kütüğü (Şecere-i Terakime). Haz. Muharrem Ergin. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser Serisi.
• Ekici, M. (2019). Dede Korkut Kitabı Türkistan/Türkmen Sahra Nüshası, Soylamalar ve 13. Boy, Salur Kazan’ın Yedi Başlı Ejderhayı Öldürmesi, Orijinal Metin (Tıpkıbasım), Transkripsiyon, Aktarma. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Elibeyzade, E. (1999). Kitabi Dede Korkud. Bakı: Azerbaycan Tercüme Merkezi.
• Ercilasun, A. B. (2000). “Dede Korkut’taki Olayların Zamanı”, Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni (Ankara, 19-21 Ekim 1999) Bildirileri, haz. Alev Kahya Birgül ve Aysu Şimşek Canpolat. Ankara: AKM Yayınları. s. 157-160.
• Ercilasun, A. B. (2002). “Salur Kazan Kimdir?”, Millî Folklor, 56: 22-33.
• Ercilasun, A. B. (2004). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihî. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Erdem, M. (1998). Dede Korkut Türkmenistan Varyantları. Yayımlanmamış doktora tezi. Ankara Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Erdem, M. (2005). “Dede Korkut Destanlarının Türkmenistan Varyantının Yazma Nüshalarla İlişkisi Üzerine”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 4: 158-188.
• Ergin, M. (1964). Dede Korkut Kitabı / Metin - Sözlük. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Ergin, M. (1989). Dede Korkut Kitabı I. / Giriş - Metin - Faksimile. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basım Evi.
• Ergin, M. (2017). Dede Korkut Kitabı. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Ergun, P. (2003). Dede Korkut Hikâyeleri’nde Dağ Kültü. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 2003/II: 75-88.
• Esin, E. (1976). Fârâbî’yi Yetiştiren Kengeres Türk Muhitinin Kültür ve Sanatı. İstanbul Ü. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, VI, 3-4: 81-139.
• Eyüboğlu, D. C. (2019). Korkut. İstanbul: Cinius Yayınları.
• Eyüboğlu, D. C. (2022). Dede Korkut’taki Salur Kazan Üzerine Bir Değerlendirme. Oğuz-Türkmen Araştırmaları Dergisi, 6 (1): 87-145.
• Eyüboğlu, D. C. (2022b). Dede Korkut’taki Bayındır Han Üzerine Bir Değerlendirme. Anasay, (22): 275-315.
• Eyüboğlu, D. C. (2022c). Uşun Koca Oğlu Segrek Boyu’nun Tarihî. Akademik MATBUAT, 6 (1): 59-90.
• Eyüboğlu, D. C. (2023). Dede Korkut’taki Aladağ. Anasay, (26): 39-63.
• Eyüboğlu, D. C. (2023b). Dede Korkut’taki Kazılık Dağı. Düşünce Dünyasında Türkiz, 14 (65): 91-132.
• Eyüboğlu, D. C. (2023c). Dede Korkut’taki Türkistan. Millî Kültür Araştırmaları Dergisi, 7 (2): 1-28.
• Eyüboğlu, D. C. (2023d). Dede Korkut’taki Bayburd Hisarı. Kafdağı, 8 (2): 152-183.
• Eyüboğlu, D. C. (2024). Dede Korkut Destanları. İstanbul: Cinius Yayınları.
• Gökyay, O. Ş. (1973). Dedem Korkudun Kitabı. İstanbul: Başbakanlık Kültür Müşteşarlığı Kültür Yayınları.
• Gömeç, S. (2007). Kök Türkçe Yazıtlarda Geçen Göller ve Nehirler. Turkish Studies, Volume 2/4: 1283-1296.
• Gömeç, S. (2009). “Dede Korkut Kitabında Geçen Tartışmalı Bazı Yer Adları Üzerine”, Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, S. 4: 210-217.
• Hacıyev, T. (1999). Dede Qorqud: Dilimiz, Düşüncemiz. Bakı: Yeni Neşrler Evi, “Elm” Neşriyyatı.
• Hüseyinoğlu, A. Ş. (1998). Әmin Abid ve “Kitabı-Dәdә Qorqud” Haqqında. Millî Folklor, 38: 46-51.
• Iskakov, B. ve İbrayev, Ş. (2000). “Korkıt Ata Kitabı”, akt. Dinara Düysebayeva, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 285-332.
• Kemaloğlu, M. (2019). Dede Korkut (Destan İçre Tarih). Ankara: Raf Kitabevi.
• Kırman, Ü. (2004). Dede Korkut Anlatılarının Karşıtlıklar Kuramına Göre Çözümlemesi ve Bu Kuramın Anlatı Öğretiminde Kullanımı. Yayımlanmamış doktora tezi. Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, İzmir.
• Konıratbayev, A. (2000). “Korkut Ata Hakkında”, akt. Dinara Düysebayeva, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 147-182.
• Korkmaz, Z. (2004). “Dede Korkut Hikâyelerinde Dil-Üslup Bağlantısı”, II. Milletlerarası Dede Korkud Kollokyumu, Bakü, 21-26 Aralık 1998; Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1998/I, S. 41, TDK Yay., Ankara, 2004, s. 101-112.
• Margulan, A. (2000). “Korkut: Efsane ve Hakikat”, akt. Banu Muhyayeva, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 123-146.
• Nısanbayev, A. (2000). “Türk Halklarının Büyük Düşünürü Korkut Ata”, akt. Dinara Düysebayeva, Kazakistan’da Dede Korkut, haz. Abdimalik Nısanbayev vd. Ankara: AKM Yayınları. s. 1-13.
• Oğuz, M. Ö. (1996). Dede Korkut Boylarından Uşun Koca Oğlı Segrek Boyı’nın Tahlili. Bilig, 3: 138-143.
• Ögel, B. (1993). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), I. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ögel, B. (1995). Türk Mitolojisi (Kaynakları ve Açıklamaları ile Destanlar), II. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özçelik, S. (2016). Dede Korkut -Dresden Nüshası- Metin, Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öztürk, A. (2012). Çağlar İçinde Türk Destanları. İstanbul: Pozitif Yayınları.
• Roux, J.-P. (2000). “DAĞ. Kozmik Eksen. Türkler ve Moğollar.”, çev. Gönül Yılmaz, Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü, 1. Cilt. yön. Yves Bonnefoy, Türkçe haz. Levent Yılmaz. Ankara: Dost Kitabevi Yayınları. s. 147.
• Sepetçioğlu, M. N. (1998). Dedem Korkut’un Kitabı. İstanbul: İrfan Yayımcılık.
• Sertkaya, O. F. (2022). “Dede Korkut Kitabı’nın Bursa Yazmasının “Giriş” Bölümü”, Dede Korkut Kitabı Bursa Yazması Tıpkıbasım, Proje Koordinatörü: Hüseyin Buran. Bursa: Bursa Kültür Anonim Şirketi / Star Matbaacılık. s. 9-18.
• Sümer, F. (1959). Oğuzlar’a Ait Destani Mahiyetde Eserler. Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, XVII/3-4: 359-455.
• Sümer, F. (1972). Oğuzlar / (Türkmenler) Tarihleri - Boy Teşkilatı - Destanları. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları.
• Şahin, V. (2017). ‘Dede Korkut Hikâyeleri’nde Mekân Algısı ve Kurgusu. Siirt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (5) 8: 1-49.
• Şen, C. (2018). Dede Korkut Anlatıları’nda Büyülü Gerçekçilik. Yayımlanmamış yüksek lisans tezi. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• Taşağıl, A. (2015). “Oğuzların Tarih Sahnesine Çıkışı Hakkında”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Oğuzlar / Dilleri, Tarihleri ve Kültürleri 5. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu (Ankara, 21-23 Mayıs 2014) Bildirileri, edit. Tufan Gündüz ve Mikail Cengiz. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları. s. 21-30.
• Taşağıl, A. (2017). Gökbörü’nün İzinde / Kadim Türklerin Topraklarında. İstanbul: Kronik Kitap.
• Tezcan, S. ve Boeschoten, H. (2001). Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Togan, Z. V. (1982). Oğuz Destanı. Reşideddin Oğuznamesi, Tercüme ve Tahlili. İstanbul: Enderun Yayınları.
• Tural, S. ve Nurmemmet, A. (1999). Gorkut Ata Türkmen Halk Nüshası. Ankara: Türkmenistan Milli Kolyazmalar Enstitüsü Yayını.
• Üstünova, K. (2008). Dede Korkut Kitabını Oluşturan Destanlardaki Ortak Özellikler. Turkish Studies, Volume 3/1: 138-144.
• Zahidoğlu, V. (2020). Dede Qorqut Kitabı’ndaki Bazı Tartışmalı Yer Adları Üzerine. Journal of Old Turkic Studies, 4 (2): 531-545