Yineleyici Majör Depresif Bozuklukta Yürütücü İşlevler ve Çalışma Belleğinin Rolü

Yıl 2024, Cilt: 39 Sayı: 94, 40 - 57, 31.12.2024

Tuğba Çebioğlu , Hatice Kafadar

https://doi.org/10.31828/turkpsikoloji.1351431

Öz

Majör Depresif Bozuklukta (MDB) tedaviye uyumsuzluk ve tekrarlayan ataklar sık karşılaşılan bir durumdur. Bu çalışmada MDB’de atak sayısı, tedavi uyumu, çalışma belleği, inhibisyon, perseverasyon, algılanan stres düzeyi ve karar verme arasındaki ilişkinin araştırılması amaçlanmıştır. Araştırmada Tedavi Uyum Ölçeği, Harf-Sayı Dizisi Alt Testi, Stroop Testi TBAG Formu, Wisconsin Kart Eşleme Testi, Algılanan Stres Ölçeği-14 ve Iowa Kumar Testi kullanılmıştır. Analiz için Düzenleyici Analiz ve Yapısal Eşitlik Modellemesi kullanılmıştır. Araştırmada MDB’de atak sayısının tedavi uyumu üzerindeki etkisinde çalışma belleğinin düzenleyici rolü olduğu bulunmuştur. Aynı zamanda çalışma belleği inhibisyon, perseverasyon, algılanan stres düzeyi ve karar verme işlevlerini yordamaktadır. Devamında çalışma belleği, atak sayısının inhibisyon ve algılanan stres düzeyi üzerindeki etkisinde aracı rol üstlenmektedir. Son olarak MDB hastalarında çalışma belleğinin perseverasyon ve karar verme üzerindeki etkisinde, tedavi uyumunun aracı rolü olduğu görülmüştür. Elde edilen veriler sonucunda MDB tedavisinde hastaların ilaç tedavisine uyumlarını sağlamanın yanı sıra çalışma belleği performanslarını geliştirmeye yönelik bilişsel müdahale programlarının geliştirilmesinin klinik bir gereklilik olduğu düşünülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Depresyon , Atak Sayısı , Tedavi Uyumu , Çalışma Belleği , İnhibisyon , Perseverasyon , Algılanan Stres Düzeyi , Karar Verme

Kaynakça

• Abu-Akel, A. A. (2003). Neurobiological mapping of theory of mind. Brain Res Rev, 43(1), 29-40.
• Albert, K. M., Potter, G. G., McQuoid, D. R. Taylor, W. D. (2018). Cognitive performance in antidepressant-free recurrent major depressive disorder. Depress Anxiety, 35(8), 694-699.
• Alexopoulos, G. S., Manning, K., Kanellopoulos, D., McGovern, A., Seirup, J. K., Banerjee, S., Gunning, F. (2015). Cognitive control, reward-related decision making and outcomes of late-life depression treated with an antidepressant. Psychological Medicine, 45, 3111-3120.
• American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fourth Edition: DSM-IV-TR
• Ant, S. E. (2005).Wechsler Bellek Ölçegi- III Sözel Çağrışım Çiftleri ve İşitsel Gecikmeli Tanıma Alt Testlerinin Türkçe Geçerlik, Güvenirlik Ön Çalışması. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi, Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Eskişehir.
• Årdal, G., Hammar, Å. (2011). Is impairment in cognitive inhibition in the acute phase of major depression irreversible? Results from a 10 year follow-up study. Psychol Psychother, 84(2), 141-50.
• Aydın, A. (2013). Majör Depresif Bozuklukta Antidepresan Tedavilere Verilen Klinik Yanıt ile Bilişsel İşlevler Arasındaki İlişki. Yayınlanmamış Uzmanlık tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• Ayhan, Ş. G. (2021). Çalışma belleği kapasitesi yüksek ve düşük bireylerin yürütücü işlevlerinin, kişilik özelliklerinin ve benlik saygısı düzeylerinin incelenmesi (Yayınlanmamış Uzmanlık Tezi). Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Bolu.
• Baddeley, A. D. (2000). The episodic buffer: A new component of working memory? Trends in Cognitive Sciences, 4, 417-423.
• Barkley, R. A. (1999). Behavioral inhibition, sustained attention, and executive functions: Constructing a unifying theory of ADHD. Psychological Bulletin, 121(1), 65-94.
• Baune, B. T., Sluth, L. B., Olsen, C. K. (2018). The effects of vortioxetine on cognitive performance in working patients with major depressive disorder: A short-term, randomized, double-blind, exploratorystudy. J Affect Disord, 15(229), 421-428.
• Baxter, L. R., Schwartz, J. M., Phelps, M. E. (1989). Reduction of prefrontal cortex glucose metabolism common to three types of depression. Arch Gen Psychiatry, 46(3), 243-250.
• Bechara, A. (2007). Iowa Gambling Task Professional Manual. Psychological Assessment Resources, Inc.
• Bechara, A. Damasio, A. R., Damasio, H., Anderson, S. W. (1994). Insensitivity to future consequences following damage to human prefrontal cortex. Cognition, 50(1), 7-15.
• Beck, A. T., Ward, C. H., Mendelson, M., Mock, J., Erbaugh, J. (1961). An inventory for measuring depression. Archives of General Psychiatry, 4, 561-571.
• Berg, E. A. (1948). A simple objective technique for measuring flexibility in thinking. J Gen Psychol, 39, 15-22.
• Biver, F., Goldman, S., Delvenne, V., Luxen, A., De Maertelaer, V., Hubain, P., Mendlewicz, J., Lotstra, F. (1994). Frontal and parietal metabolic disturbances in unipolar depression. Biol Psychiatry, 15(6), 381-8.
• Bruijniks, S. J. E., van Grootheest, G., Cuijpers, P., de Kluiver, H., Vinkers, C. H., Peeters, F., Penninx, B., Teunissen, C. E.,
• Huibers, M. J. H. (2020). Working memory moderates the relation between the brain-derived neurotropic factor (BDNF) and psychotherapy out come for depression. J Psychiatr Res, 130, 424-432.
• Cao, W., Liao, H., Cai, S., Peng, W., Liu, Z., Zheng, K., Liu, J., Zhong, M., Tan, C., Yi, J. (2021). Increased functional interaction within frontoparietal network during working memory task in major depressive disorder. Hum Brain Mapp, 42(16), 5217-5229.
• Cohen, S., Kamarck, T., Mermelstein, R. (1983). A global measure of perceived stress. Journal of Health and Social Behavior; 24, 385-396.
• Cohen, S., Kessler, R. C., & Gordon, L. U. (1995). Measuring stress: A guide for health and social scientists. New York: Oxford University Press.
• Cristancho, P., Lenard, E., Lenze, E. J., Miller, J. P., Brown, P. J., Roose, S. P., Montes-Garcia, C., Blumberger, D. M., Mulsant, B. H., Lavretsky, H., Rollman, B. L., Reynolds, C. F., 3rd, & Karp, J. F. (2019). Optimizing Outcomes of Treatment-Resistant Depression in Older Adults. The American journal of geriatric psychiatry, 27(10), 1138-1152.
• Çebioğlu T, Kafadar H. (2023). Relationship of Number of Depression Episodes with Depression Severity, Treatment Adherence, Stress, Personality, Executive Functions and Decision-Making. Psikiyatride Güncel Yaklaşımlar:15 (Supplement 1), 119-132.
• Dedovic, K., Duchesne, A., Andrews, J., Engert, V., & Pruessner, J. C. (2009). The brain and the stress axis: The neural correlates of cortisol regulation in response to stress. NeuroImage, 47(3), 864-871.
• De Nooij, L., Harris, M. A., Adams, M. J., Clarke, T. K., Shen, X., Cox, S. R., McIntosh, A. M., Whalley, H. C. (2020). Cognitive functioning and life time major depressive disorder in UK Biobank. Eur Psychiatry, 21(1).
• Eskin, M., Harlak, H., Demirkıran, F., Dereboy, Ç. (2013). Algılanan stres ölçeğinin Türkçe’ ye uyarlanması: Güvenirlik ve geçerlik analizi. In New Symposium Journal, 51(3), 132-140.
• Etkin, A., Büchel, C., & Gross, J. J. (2015). The neural bases of emotion regulation. Nature Reviews Neuroscience, 16(11), 693-700.
• Fossati, P., Ergis, A. M., Allilaire, J. F. (2002). Executive functioning in unipolar depression: a review. Encephale, 28(2), 97-107.
• Frampton, J. E. (2016). Vortioxetine: A Review in Cognitive Dysfunction in Depression. Drugs, 76(17), 1675-1682.
• Gorwood, P., Corruble, E., Falissard, B., Goodwin, G. M. (2008). Toxic effects of depression on brain function: impairment of delayed recall and the cumulative length of depressive disorder in a large sample of depressed outpatients. Am J Psychiatry, 165(6), 731-9.
• Güleç, H., Medine, Y. Küçükali, İ. C. (2007). Erişkin dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu tanısı konmuş erkek mahkumlarda IOWA Kumar Testi Türkçe uyarlamasının psikometrik özellikleri. Türkiye’de Psikiyatri, 9(2), 91-97.
• Gürbüz, S., & Şahin, F. (2016). Sosyal bilimlerde araştırma yöntemleri: Felsefe-yöntem-analiz (4. baskı). Seçkin Yayıncılık.
• Han, G., Klimes-Dougan, B., Jepsen, S., Ballard, K., Nelson, M., Houri, A., Kumra, S., Cullen, K. (2011). Selective neurocognitive impairments in adolescents with major depressive disorder. J Adolesc, 35(1), 11-20.
• Healy, K. L., Oei, T. P., Shaw, S. (2018). Effectiveness of a questionnaire measure of executive function in predicting treatment outcomes for anxiety and depression following CBT. Sci J DepressAnxiety, 2(1), 001-009.
• Heaton, R. K. (1981). Wisconsin Card Sorting Test Manual. Odessa: Psychological Assessment Resources.
• Heaton, R. K., Chelune, G. J., Talley, J. L. (1993). Wisconsin Card Sorting Test Manual: Revised and Expanded. Odessa: Psychological Assessment Resources.
• Hisli, N. (1989). Beck Depresyon Envanteri’nin üniversite öğrencileri için geçerliliği, güvenirliği. JournalPsychology, 7, 3-13.
• Hisli, N. (1998). Beck Depresyon Envanteri’ nin geçerliği üzerine bir çalışma. Psikoloji Dergisi, 6(22), 118-122.
• İçellioğlu, S. (2015). Iowa Kumar Testi: Normatif Veriler ve Yürütücü İşlevlerle İlişkisi. Düşünen Adam, 28:222-230.
• Kane, M. J., Engle, R. W. (2003). Working-memory capacity and the control of attention: The contributions of goal neglect, response competition, and task set to Stroop interference. Journal of Experimental Psychology: General, 132(1), 47–70. 
• Karabekiroğlu, A., Topçuoğlu, V., Gönentür, G. A., Karabekiroğlu, K. (2010). İlk epizod majör depresyon ve yineleyici majör depresyon grupları arasında yönetici işlev farklılıkları. Türk Psikiyatri Dergisi, 21(4), 280-288.
• Karakaş, S., Irak, M., Kurt, M. (1999). Wisconsin Kart Eşleme Testi ve Stroop Testi TBAG formu: Ölçülen özellikler açısından karşılaştırmalı analiz. Psikiyatri, Psikoloji, Psikofarmokoloji Dergisi 7(3), 179-192.
• Karakaş, S. (2006). BİLNOT Bataryası El Kitabı: Nöropsikolojik Testler İçin Araştırma ve Geliştirme Çalışmaları (2. Baskı), Ankara: Eryılmaz Ofset.
• Knight, M. J., Baune, B. T. (2018). Cognitive dysfunction in major depressive disorder. Curr Opin Psychiatry, 31(1), 26-31.
• Kotan, V. O., Kotan, Z. Aydın, B., Kırlı, S. (2018). Depresyon hastalarında nöro-davranışsal kognitif durum değerlendirme testi sonuçları. Ankara Medical Journal, 18(1), 84-93.
• Köroğlu, E. (2015). DSM – V Odaklı Klinik Psikiyatri, (2. Basım). Ankara: HYB Yayıncılık.
• Lazarus, R. S., & Folkman, S. (1984). Stress, appraisal, and coping. New York: Springer Publishing
• Lezak, M. D., Howieson, D. B., Bigler, E. D., Tranel, D. (2012). Neuropsychological Assessment (5th ed). New York: Oxford University Press.
• Li, Z., Ruan, M., Chen, J., Fang, Y. (2021). Major depressive disorder: advances in neuroscience research and translational applications. Neurosci Bull, 37(6), 863-880.
• Liu, H., Funkhouser, C. J., Langenecker, S. A., Shankman, S. A. (2021). Set shifting and inhibition deficits as potential endo-phenotypes for depression. Psychiatry Res, 300:113931.
• McCabe, D. P., Roediger, H. L., McDaniel, M. A., Balota, D. A., & Hambrick, D. Z. (2010). The relationship between working memory capacity and executive functioning: evidence for a common executive attention construct. Neuropsychology, 24(2), 222-243.
• Miyake, A., Friedman, N. P., Emerson, M. J., Witzki, A. H., Howerter, A., Wager, T. D. (2000). The unity and diversity of executive functions and their contributions tocomplex “frontal lobe” tasks: A latent variable analysis. Cognitive Psychology, 41(1), 49-100.
• Morisky, D. E., Gren, L. W., Levine, D. M. (1986). Concurrent and predictive validity of a self-reported measure of medication adherence. Med Care, 24, 67-74.
• Must, A., Szabó, Z., Bódi, N., Szász, A., Janka, Z., Kéri, S. (2006). Sensitivity to reward and punishment and the prefrontal cortex in major depression. J Affect Disord, 90(2-3), 209-15.
• Ossewaarde, L., Qin, S., Van Marle, H. J., van Wingen, G. A., Fernández, G., Hermans, E. J. (2011). Stress-induced reduction in reward-related prefrontal cortex function. NeuroImage, 55(1), 345-352.
• Parlar, M., Frewen, P. A., Oremus, C., Lanius, R. A., McKinnon, M. C. (2016). Dissociative symptoms are associated with reduced neuropsychological performance in patients with recurrent depression and a history of trauma exposure. Eur J Psychotraumatol, 25(7):29061.
• Rizk, M. M., Rubin-Falcone, H., Keilp, J., Miller, J. M., Sublette, M. E., Burke, A., Oquendo, M. A., Kamal, A. M., Abdelhameed, M. A., Mann, J. J. (2017). White matter correlates of impaired attention control in major depressive disorder and healthy volunteers. J Affect Disord, 222, 103-111.
• Salehinejad, M. A., Ghanavati, E., Rashid, M. H. A., & Nitsche, M. A. (2021). Hot and cold executive functions in the brain: A prefrontal-cingular network. Brain and neuroscience advances, 5.
• Shackman, A. J., Salomons, T. V., Slagter, H. A., Fox, A. S., Winter, J. J., & Davidson, R. J. (2011). The integration of negative affect, pain, and cognitive control in the cingulate cortex. Nature Reviews Neuroscience, 12(3), 154-167.
• Siqueira, A. S. S., Flaks, M. K., Biella, M. M., Mauer, S., Borges, M. K., Aprahamian, I. (2018). Decision making assessed by the IOWA gambling task and major depressive disorder a systematic review. Dement Neuropsychol, 12(3), 250-255.
• Smith, E. E., Kosslyn, S. M. (2013). Cognitive Psychology: Mind and Brain. London, UK: Pearson Education Limited.
• Sneed, J. R., Culang, M. E., Keilp, J. G., Rutherford, B. R., Devanand, D. P., Roose, S. P. (2010). Antidepressant medication and executive dysfunction: Adeleterious interaction in late-life depression. Am J Geriatr Psychiatry, 18(2), 128-35.
• Stordal, K. I., Lundervold, A. J., Egeland, J., Mykletun, A., Asbjørnsen, A., Landrø, N. I., Roness, A., Rund, B. R., Sundet, K., Oedegaard, K. J., Lund, A. (2004). Impairment across executive functions in recurrent major depression. Nord J Psychiatry, 58(1), 41-7.
• Stroop, J. R. (1935). Studies of interference in serial verbal reactions. Journal of Experimental Psychology, 18(6), 643-662.
• Talarowska, M., Zajączkowska, M., Gałecki, P. (2015). Cognitive functions in first-episode depression and recurrent depressive disorder. Psychiatr Danub, 27(1), 38-43.
• Torun, Ö. D. (2019). Majör Depresif Bozukluk tanısı almış bir grup hastada üstbilişsel işlevlerin incelenmesi. Yayınlanmamış yüksek lisans tezi, Çağ Üniversitesi, Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Psikoloji Anabilim Dalı, Mersin.
• Treadway, M. T., Buckholtz, J. W., & Zald, D. H. (2013). Perceived stress predicts altered reward and loss feedback processing in medial prefrontal cortex. Frontiers in human neuroscience, 7, 180.
• Varghese, S., Frey, B. N., Schneider, M. A., Kapczinski, F., de Azevedo Cardoso T. (2022). Functional and cognitive impairment in the first episode of depression: A systematic review. Acta Psychiatr Scand, 145(2), 156-185.
• Videbech, P. (2000). PET measurements of brain glucose metabolism and blood flow in major depressive disorder: A critical review. Acta Psychiatr Scand, 101(1), 11-20.
• Vural, B., Acar, Ö. T., Topsever. P. (2012). Reliability and Validity of Turkish Version of Modified Morisky Scale. Turkish Family Physician, 3(4), 17-20.
• Wechsler, D. (1997). Wechsler Memory Scale–Third Edition. San Antonio, TX: Psychological Corporation.
• Westheide, J., Wagner, M., Quednow, B. B., Hoppe, C., Cooper-Mahkorn, D., Strater, B., Maier, W., Kuhn, K. U. (2007). Neuropsychological performance in partly remitted unipolar depressive patients: focus on executive functioning. Eur Arch Psychiatry Clin Neurosci, 257(7), 389-95.
• Zelazo, P. D., Müller, U., Frye, D., Marcovitch, S., Argitis, G., Boseovski, J., Chiang, J. K., Hongwanishkul, D., Schuster, B. V., Sutherland, A. (2003). The development of executive function in early childhood. Monographs of the Society for Research in Child Development, 68(3), vii–137.
• Zuckerman, H., Pan, Z., Park, C., Brietzke, E., Musial, N., Shariq, A. S., Iacobucci, M., Yim, S. J., Lui, L. M. W., Rong, C., McIntyre, R. S. (2018). Recognition and treatment of cognitive dysfunction in Major Depressive Disorder. Front Psychiatry, 4, 9:655.