DİYARBAKIR KENTİNDE BULUNAN ATATÜRK ANIT VE HEYKELLERİNİN İDEOLOJİK MESAJLARININ ÇÖZÜMLENMESİ

Yıl 2017, Cilt: 6 Sayı: 11, 46 - 71, 15.12.2017

Recep Baydemir

Öz

Bu araştırmada, Diyarbakır kentinde bulunan ve resmi ideolojiyi temsil eden sekizi

anıt heykel ve biri de rölyef çalışması olmak üzere dokuz sanat eserinin içerik analizleri

yapılarak, merkezi iktidarın resmi ideolojiyle birlikte kentte verdiği açık/örtük ideolojik

mesajların neler olduğu ve bu mesajların neden tercih edildiğinin ortaya konulması

amaçlanmaktadır. Temelde alan araştırmasına dayanan bu çalışma, analize tabi tutulan

eserlerin içerik analizlerinden faydalanılarak, söz konusu sanatsal eserlerin ideolojik

mesajları çözümlenmeye çalışılmıştır. Şüphesiz ki, sanatın sosyolojik okumasını yapmak

toplumsal dönüşümün yönünü daha iyi kestirmeye katkı sunacağı gibi, Türkiye’deki

toplumsal araştırmalarda kısmen yeni olan bu yöntem, bir yandan sosyolojik teorinin ve

sanat tarihi çalışmalarının gelişmesine katkı sunarken, bir yandan da, benzer bir konuda

çalışma yapacak olan araştırmacılara birincil elden kaynaklık edecektir. Bu araştırmanın

ulaştığı en kapsamlı sonuç ise şudur: Resmi ideolojinin kentte yaptığı ilk anıt ve heykellerde

daha çok, “Türk Kurtuluş Savaşı” ve “kahramanlık” teması işlenip, kentin “Türklüğü”ne

vurgu yapılırken, son 15 yılda yapılan çalışmalarda ise bu mesajın yerini, “milletin birliği ve

vatanın bölünmez bütünlüğü”ne bıraktığı görülmüştür. Bu değişimin altında yatan sebebin

ise, kentte giderek güçlenen legal Kürt siyasal hareketinin bazı ayrılıkçı söylemlerine karşı

verilen ideolojik bir cevap olduğu anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Resmi ideoloji, anıt ve heykeller, Diyarbakır

Kaynakça

• Akyürek, Fatma. (1999). “Cumhuriyet Döneminde Heykel Sanatı”. Cumhuriyet’in Renkleri Biçimleri, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayını, İstanbul. Alpay, Kenan. (2014). “Heykelleri Yarıştırıp İnsanları Savaştıran Ulusalcılık”, 21 Ağustos 2014, Yeniakit Gazetesi, http://www.yeniakit.com.tr/yazarlar/kenanalpay/ heykelleri-yaristirip-insanlari-savastiran-ulusalcilik-7351.html. Erişim Tarihi: 21.01.2015. Althusser, Louis. (2005). Yeniden Üretim Üzerine, (Çev. Işık Ergüden), İthaki Yayınları, İstanbul. Althusser, Louis. (2006). İdeoloji ve Devletin İdeolojik Aygıtları. (Çev. Alp Tümertekin), İthaki Yayınları, İstanbul. Başkaya, Fikret. (2014). Batılılaşma Çağdaşlaşma Kalkınma Paradigmanın İflası: Resmi İdeolojinin Eleştirisine Giriş. (14. Basım). Öteki Yayınevi, İstanbul. Baydemir, Recep. (2016). “Anıt ve Heykelerin İdeolojik Mesajları ve Toplumsal Algılar: Diyarbakır Örneği.” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Gaziantep. Berk, Nurullah. ve Gezer, Hüseyin. (1973). 50. Yılın Türk Resim ve Heykeli. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul. Berk. Nurullah. (1937). Türk Heykeltıraşları. Güzel Sanatlar Akademisi Neşriyatı, İstanbul. Beysanoğlu, Şevket. (2001). Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi (Cumhuriyet Dönemi). 3. Cilt, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sanat Vakfı Yayınları, Neyir Matbaacılık, Ankara. Beysanoğlu, Şevket. (2003a). Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi (Başlangıçtan Akkoyunlular’a Kadar). 1. Cilt, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sanat Vakfı Yayınları, Kahraman Ajans, Ankara. Beysanoğlu, Şevket. (2003b). Anıtları ve Kitabeleri ile Diyarbakır Tarihi (Akkoyunlular’dan Cumhuriyete Kdadar). 2. Cilt, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi Kültür ve Sanat Vakfı Yayınları, Kahraman Ajans, Ankara. Çağlayan, Ercan. (2014). Cumhuriyet’in Diyarbakır’da Kimlik İnşası (1923-1950). İletişim Yayınları: İstanbul. Çelebi, Mevlüt. (2006). Dünden Bugüne Taksim Cumhuriyet Anıtı. Atatürk Araştırma Merkezi. Ankara. Çil, Hayati. (2010). Kamusal Alanda Heykelin Çevreyle İlişkisi ve İzmir. Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İzmir. Demirci, Mehmet. Hasan. (2011). “Türkiye’de Heykel Sanatının İdeolojik bir araç Olarak Kullanımı” Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Hatay. Ece, Özlem. (haz.). (2011). İstanbul’da Kamusal Alanda Sanat İçin Öneriler. İstanbul Kültür Sanat Vakfı, İstanbul. (Rapor). Elibal, Gültekin. (1973). Atatürk ve Resim-Heykel, Türkiye İş Bankası Yayınları, İstanbul. Ergin, Nilüfer. (1998). “Heykel ve Çevre İlişkisi”. Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü (Sanatta Yeterlilik Tezi). İstanbul. Gezer, Hüseyin. (1973a). “Cumhuriyet’imizin 50 yıllık Döneminde Türk Heykeli”. Kültür ve Sanat. Ekim sayı 2. ss. 38-55. Gezer, Hüseyin. (1973b). “Atatürk Heykel ve Anıtları”. Türkiyemiz. sayı 11. Ekim 1973. Ss. 66-76. Gezer, Hüseyin. (1981). “Atatürk Anıtları”. Sanat Dünyamız. Sayı 22. Mayıs 1981. Ss. 40-44. Gezer, Hüseyin. (1984). Cumhuriyet Dönemi Türk Heykeli. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları: Ankara. Güç, Mehmet. (2005). “Açık Alan Heykellerinin Kent Estetiğine Katkısı”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Adana. Gür, Faik. (2006). “Sculpting Turkish Nationalism: Atatürk Monuments in Early Republican Turkey”. Doctor of Phılosophy, Texas: The University of Texas at Austin. Gür, Faik. (2014-2015). “Erken Cumhuriyette Siyaset, Propaganda, Sanat ve Ulusun İnşası”. (Çev. Akın Evren). Sosyoloji Dergisi, (31-32): 135-173. Hizal, Meriç. (1983). “Cumhuriyet Döneminde Heykelcilik”. Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi, IV, ss. 886-895. İletişim Yayınları, İstanbul. http://www.hurriyet.com.tr/diyarbakir-8inci-ana-jet-us-komutanliginda-hirsizliksoku- 40366357 Erişim Tarihi: 12.08.2017. İnce, Güler. (2010). “Türk Heykel Estetiği: 1923-1950”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul. Kelbî, İbnül. ve Nuayma, Mihail. (2005). Geçmişten Günümüze Putlar. (Çev. Erdinç Doğru ve Kemal Çelik) Fecr Yayınları, Ankara. Keser, Nimet. (2012). İktidarın Resmi: Tek Parti Döneminde Türk Resmi. Karahan Kitabevi, Adana. Kongar, Emre. (2010). Toplumsal Değişme Kuramları ve Türkiye Gerçeği. (14.Basım). Remzi Kitabevi, İstanbul. Kuzu, Fahrettin. (2012). Kent Kültürü ve Kamusal Alanda Heykel. Işık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul. Lüleci, Yalçın. (2013). “İktidar ve Sanat (1923-1950)”. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayınlanmamış Doktora Tezi). İstanbul. Muridoğlu, Zühtü. (1937). “Abidecilik”. Ar Dergisi. Mayıs, ss.4-9. Ankara. Osma, Kıvanç. (1996). “Cumhuriyet Dönemi (1923-1946) Anıt Heykellerinin Heykel Sanatımızın Gelişimine Katkısı”. Anadolu Sanat. Sayı 5. (Nisan) Ss.129-138. Osma, Kıvanç. (1999). “Erken Cumhuriyet Dönemi Kültür ve Sanat Ortamı”. Anadolu Sanat. Sayı 9. (Mart). ss. 139-145. Osma, Kıvanç. (2002). “Cumhuriyet’in Anıtları: Anıt Heykeller”. Türkler. XVIII, Ankara. Ss. 293-298. Osma, Kıvanç. (2003). Cumhuriyet Dönemi Anıt Heykelleri (1923-1946). Atatürk Araştırma Merkezi: Ankara. Özgür, Murat. (2005). “Güneydoğu Anadolu Bölgesi’ndeki Atatürk Anıtları”. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Van. Renda, Gürsel. (2002). “Osmanlılarda Heykel”. Sanat Dünyamız Dergisi, Kış, Sayı: 82, İstanbul, ss. 139-153. Sabahat, Nihat. Sezer. (2017). “Türkiye’de Anıt Heykelin Temsil ve Kimlik Sorunu”. idil, 6 (31), s.953-966. Sağlam, Firdevs. (2011). “Türkiye’de Gelenekselleşmiş Uygulamalı Heykel Sempozyumları” Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Adana. Sibel Kedik, Ayşe. (2011). “Kamusal Alan, Kent ve Heykel İlişkisi”. Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 11, sayı: 1, ss. 229-240. Şimşek, Nurullah. (2014). “Kent Kültürü ve Kamusal Alanda Heykel”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum. Tansuğ, Sebahat. (1979). Örneklerle Türk Resim ve Heykel Sanatı. Devlet Güzel Sanatlar Akademisi Yayınları, İstanbul. Tekiner, Aylin. (2010). Atatürk Heykelleri: Kült, Estetik, Siyaset. İletişim Yayınları, İstanbul. Tekiner, Aylin. (2014). “Sevilen Sürülen Putlaşan ve Gömülen Atatürk Anıtları”. Derin Tarih, İstanbul, Sayı: 27 (Haziran), ss. 105-111. Törkülmez, Elif. (2010). “Atatürk Anıtları Fikrinin Nüvesi 12 Eylül Zihniyetidir”. Radikal Gazetesi 16 Temmuz 2010 Cuma Kitap Eki, Sayı: 487. ss. 14-15. Tunalı, İsmail. (1989). Estetik. (3. Basım), Remzi Kitabevi, İstanbul. Uzun Aydın, Derya. (2013). “Cumhuriyet Dönemine Işık Tutan İki Heykeltıraş; Mahir Tomruk Ve Ali Nijat Sirel”. İstanbul Journal of Social Sciences. Spring, Issue:3, edergi, (www.istjss.org ). (Erişim Tarihi: 7.05.2015). Ünal, Faruk. (2010). “İdeoloji Sanat İlişkisi Çerçevesinde Cumhuriyet Dönemi Heykel Sanatının İncelenmesi (1923-1950)”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü, Eskişehir. Yalçın, Recep. (2012). “Heykelle Şekillenen Kamusal Alan ve Kayseri Örneği”. Erciyes Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Kayseri. Yasa Yaman, Zeynep. (2002). “Cumhuriyet’in İdeolojik Anlatımı Olarak Anıt ve Heykel”, Sanat Dünyamız Dergisi, Kış, Sayı: 82, İstanbul, ss. 155-171. Yasa Yaman, Zeynep. (2011). “Siyasi/Estetik Gösterge” Olarak Kamusal Alanda Anıt ve Heykel. Metu Jfa (Odtü Mimarlık Fakültesi Dergisi) 2011/1, Cilt: 28, Sayı: 1, ss. 69- 98. http://jfa.arch.metu.edu.tr/archive/0258-5316/2011/cilt28/sayi_1/69-98.pdf Yeşilkaya Neşe. Güzel. (2002). “Osmanlı’da ve Cumhuriyet’te Anıt-Heykeller ve Kentsel Mekân”. Sanat Dünyamız Dergisi, Kış, Sayı: 82, İstanbul, ss. 147-153. Yılmaz, Hayati. (2007). “Türkiye’deki Uygulamalı Heykel Sempozyumları ve Açık Alan Heykeline Etkileri”. Marmara Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul.