MENZİL KÜLLİYELERİNDE YER ALAN SIBYAN MEKTEPLERİ

Yıl 2021, Cilt: 10 Sayı: 1, 34 - 62, 30.06.2021

Eda Eriş Kızgın

Öz

Üç kıtaya yayılmış Osmanlı Devletinde yollar, yüzyıllar boyunca stratejik noktalar olmuştur. Bu sebeple yollar üzerine askeri, ticari ve sosyal amaçlarla menzil külliyeleri inşa etmişlerdir. Bu külliyelerdeki yapı türleri baninin maddi gücü, yolcuların ve yöredeki kişilerin ihtiyaçları doğrultusunda şekillenmiştir. Menzil külliyelerinde yer alan medrese ve sıbyan mektebi gibi eğitim kurumları, yöredeki halkın ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla inşa edilmiş yapılardır. İslamiyet’in ilk dönemlerinde ortaya çıkan sıbyan mektepleri, 5-6 yaş aralığındaki çocuklara 4-5 yıl dini eğitimin verildiği ilköğretim niteliğindeki müesseslerdir. Bu okullar, Osmanlı Dönemi’nde kurumsal bir nitelik kazanmıştır. Sıbyan mektepleri bu dönem içerisinde şehirlerde, kasabalarda ve köylerde olduğu kadar önemli yol güzergâhları üzerine kurulan menzil külliyelerinde dahi inşa edilmiştir. 16. yüzyılda inşa edilen birçok menzil külliyesinde sıbyan mekteplerine yer verilmiş, ancak bu yapılardan bir kısmı günümüze ulaşabilmiştir. Bu çalışma kapsamında da 16. ve 17. yüzyıllarda menzil külliyelerinde inşa edilmiş 6 sıbyan mektebinin mimari özelikleri, vakfiye bilgileri ve arşiv belgeleri incelenerek, menzil külliyesi içerisindeki önem ve konumlarının belirlenmesi amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Mimari, Eğitim, Sıbyan Mektebi, Menzil Külliyesi

Kaynakça

• Ahunbay, Z. (1988). “Mimar Sinan’ın Eğitim Yapıları”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri. (ed. S. Bayram). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. 239-309.
• Akkaya, T. (1984). Trakya’da Marmara Denizi Kıyısında İstanbul’a Bağlı Bir Liman Kasabası Selymbriam (Silivri) Tarih İçindeki Gelişimi ve Eski Eserleri. (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aksoy, Ö. (1968). Osmanlı Devri Sıbyan Mektepleri Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası.
• Aktuğ, İ. (1990). İzmit Pertev Paşa (Yeni Cuma) Camii. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Akyüz, Y. (1989). Türk Eğitim Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları.
• Allahverdi, R. Ş. (2019). “İzmit Pertev Paşa Külliyesi Vakfı ve Külliyenin Geçirdiği Onarımlar”, Uluslararası Osman Gazi Kocaeli Tarihi-Kültürü Sempozyumu-V, Cilt II, Kocaeli. 813-826.
• Aslanapa, O. (2004). Osmanlı Devri Mimarisi. İstanbul: İnkılap Kitapevi.
• Babacan, H. (2001). “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa’nın Vakfiyesi ve Merzifon’daki Vakıflarına Dair Bazı Bilgiler”, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Uluslararası Sempozyumu, Ankara. 363-370.
• Boran, A. (2001). “Ilgın ve Köylerindeki Tarihi Eserler”, Geçmişten Günümüze Bütün Yönleriyle Ilgın. (ed. A. Boran vd.) Ilgın: Ardıçlı Form ve Matbaacılık. 26-57.
• Bozkurt, N. (2004). “Mektep”, TDV İslam Ansiklopedisi, 29. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 6-7.
• Cantay, G. (2002). Osmanlı Külliyelerinin Kuruluşu, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
• Çobanoğlu, A. V. (2004). “Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Külliyesi”, TDV İslam Ansiklopedisi, 29. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 250-252.
• Çobanoğlu, Ahmet Vefa(2007), “Lala Mustafa Paşa Külliyesi” TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 27, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. 75-77. Denktaş, M. (1997). “İncesu Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Külliyesi”, Vakıflar Dergisi, 26. Ankara. 193-224.
• Erdoğan, A. (1942). “Kanuni Sultan Süleyman Devri Vezirlerinden Pertev Paşa’nın Hayatı ve Eserleri”. Vakıflar Dergisi, II, Ankara. 233-240.
• Güldal, M. (2001). Lala Mustafa Paşa Vakfiyesinin Değerlendirilmesi. (Yayınlamamış Yüksek Lisans Tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Gündüz, M. (2015). Osmanlı Eğitim Mirası Klasik ve Modern Dönem Üzerine Makaleler. Ankara: Doğu Batı Yayınları.
• Güven, İ. (2014). Türk Eğitim Tarihi. Ankara: Pegem Akademi.
• Hızlı, M. (1999). Mahkeme Sicillerine Göre Osmanlı Klasik Dönemi’nde İlköğretim ve Bursa Sıbyan Mektepleri. Bursa: Uludağ Üniversitesi.
• Hızlı, M. (2019). “Osmanlılarda Eğitim Öğretim (Mektepler-Medreseler)”, Osmanlı Dönemi Medeniyeti. İstanbul: Siyer Yayınları.
• Kara, İ. – Birinci, A. (2017). Bir Eğitim Tasavvuru Olarak Mahalle/Sıbyan Mektepleri Hatıralar-Yorumlar- Tetkikler. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Kuran, A. (1971). “Orta Anadolu’da Klasik Osmanlı Mimarisi Çağının Sonlarında Yapılan İki Külliye. Vakıflar Dergisi, Sayı IX, Ankara. 239-250. Kuran, A. (1988). “Mimar Sinan’ın Külliyeleri”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri. (ed. S. Bayram). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. 167-172. Kuran, A. (1988). “Mimar Sinan’ın Camileri”, Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri. (ed. S. Bayram). İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı. 175-214.
• Kurtbil, Z. H. (2007). “Pertev Paşa Külliyesi”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 34, İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi. 236-238.
• Müderrisoğlu, M. F. (1999). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Menzil Yolları ve Menzil Külliyeleri”. Osmanlı, 10. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. 376-383.
• Müderrisoğlu, M. F. (2009). “Sokullu Mehmet Paşa Külliyesi”, TDV İslam Ansiklopedisi, 37. İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi. 364-366.
• Öcal, M. (2015). Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Din Eğitimi. İstanbul: Dergah Yayınları.
• Özyurt, Ş. (1989). Lüleburgaz Sokullu Mehmet Paşa Külliyesi. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sakaoğlu, N. (1991). Osmanlı Eğitim Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Sönmez, N. Ü. (2010). Mimar Sinan Yapısı Menzil Külliyelerinden; İzmit Pertev Paşa Külliyesi. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sözen, Metin vd. (1975). Türk Mimarisinin Gelişimi ve Mimar Sinan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Şimşek, H. (2017). “İslam Eğitim ve Bilim Anlayışının Dayanmellerdığı Te”, Çeşitli Yönleriyle İslam Medeniyeti. (ed. A. Demircan-M. Akgündüz). İstanbul: Siyer Yayınları. 389-436.
• Ülgen, A. S. (1942). “Pertev Mehmet Paşa’nın Eserleri Hakkında Mimari İzahat”, Vakıflar Dergisi, II, 241-244.
• Yediyıldız, B. (1989). “Sinan’ın Yaptığı Eserlerin Sosyal ve Kültürel Açıdan Tahlili”, Vakıflar Haftası Dergisi, 6, 107-122.
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, BOA, BEO. 449-33649
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, BOA, C.EV. 366-18595
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, BOA, MF. MKT. 825-97
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, BOA, MF. MKT. 825-97-1
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, BOA, ŞD. 190-17-1
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, BOA, ŞD. 190-17-3
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, BOA, ŞD. 190-17-4
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri, BOA, ŞD. 190-17-5