Idioms in the examples of the Derleme Sözlüğü

Yıl 2025, Sayı: 43, 189 - 246, 30.01.2025

Ensar Alemdar

Öz

Idioms, which were included under the title of ‘durûb-i emsâl’ and ‘atalar sözü’ together with proverbs in the Ottoman period, were handled as an independent subject in the later period. Recently, many studies have been written on idioms in different sources, from the oldest Turkish works to divans and historical texts, or comparing idioms in Turkish with similar elements in different languages. In this context, although studies have been carried out on the idioms in the Derleme Sözlüğü, these studies are on the idioms that are included as lexical entry in the lexicon. In addition to words, idioms are also recorded as lexical entries in the Derleme Sözlüğü and example sentences are also included in some articles. Although there are idioms in these examples, many of these idioms have not been recorded as a as lexical entry in the work in question. In this respect, it is important to identify the idioms in the examples in the Derleme Sözlüğü. For this reason, in our study, it is aimed to contribute to the idiom treasury of regional dialects in particular and to the Turkish idiom treasury in general by determining the idioms in the examples of the Derleme Sözlüğü. In our study, the idioms in the examples of the Derleme Sözlüğü have been compared with the Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler and the sources containing idioms in literary language, especially the Türkçe Sözlük, and these are listed separately and explanations about the idioms and the features of the relevant article are given under the relevant idiom where necessary.

Anahtar Kelimeler

Derleme Sözlüğü, idiom, example, dialect

Derleme Sözlüğü’nün Tanıklarındaki Deyimler

Öz

Osmanlı döneminde atasözleri ile birlikte “durûb-i emsâl” ve “atalar sözü” başlığı altında yer verilen deyimler, daha sonraki dönemde müstakil bir konu olarak ele alınmıştır. Son dönemde, eldeki en eski Türkçe eserlerden divanlara ve tarihî metinlere kadar farklı kaynaklardaki deyimleri ele alan veya Türkçedeki deyimler ile farklı dillerdeki benzer unsurların karşılaştırıldığı pek çok çalışma kaleme alınmıştır. Bu bağlamda, Derleme Sözlüğü’ndeki deyimler üzerine de çalışmalar yapılmış olmakla birlikte bu çalışmalar bahse konu sözlükte madde başı olarak yer alan deyimler üzerinedir. Derleme Sözlüğü’nde kelimelerin yanı sıra deyimler de madde başı olarak kaydedilmiş ve bazı maddelerde tanık cümlelere de yer verilmiştir. Söz konusu tanıklar içerisinde deyimler mevcut olmakla birlikte bu deyimlerden birçoğu bahse konu eserde madde başı olarak kaydedilmemiştir. Bu yönüyle, Derleme Sözlüğü’ndeki tanıklarda yer alan deyimlerin tespit edilmesi mühimdir. Bu sebeple, çalışmamızda, Derleme Sözlüğü’nün tanıklarındaki deyimler tespit edilerek hususi olarak bölge ağızları deyim hazinesine, umumi olarak da Türk deyim hazinesine katkı sağlanması amaçlanmıştır. Çalışmamızda, Derleme Sözlüğü’nün tanıklarındaki deyimler; Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler’le ve Türkçe Sözlük başta olmak üzere edebî dildeki deyimleri muhtevi kaynaklarla karşılaştırılmış, bunlar ayrı ayrı liste hâlinde verilmiş ve gerekli yerlerde ilgili deyimin altında bahse konu deyimlere ve ilgili maddeye ait hususiyetlere dair izahlara yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Derleme Sözlüğü, deyim, tanık, ağız

Kaynakça

• Aksoy, Ö. A. (1993). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü - II Deyimler Sözlüğü. İnkılâp Kitabevi.
• Albayrak, N. (2009). Türkiye Türkçesinde Atasözleri. Kapı Yayınları.
• Aḥmed Vefīḳ Paşa. (1288). Türkī Ḍurūb-i Ems̠āl - Atalar Sözi. Maṭba‘a-yı ‘Āmire.
• Ayverdi, İ. (2011). Kubbealtı Lugatı - Asırlar Boyu Târihî Seyri İçinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük. Milliyet - Kubbealtı Neşriyatı.
• Berke, M. (1952). Kırım Atasözleri III. Türk Folklor Araştırmaları, 2(31), 495-496.
• Çelebioğlu Abdülhalim Hakkı. (1314-1336?). Atalar Sözü Mecmuası (I, Etüt/104-1; II, Etüt/104-2). Türk Dil Kurumu Kütüphanesi.
• Duymaz, A. (2023). Balıkesir’den Derlenmiş Atasözleri ve Deyimler. A. Duymaz (Ed.), Balıkesir Somut Olmayan Kültürel Miras Alan Araştırmaları kitabı içinde (3-20 ss.). Balıkesir Valiliği.
• Elçin, Ş. (1963). Türk Atasözlerinde At. Türk Folklor Araştırmaları, 8(171), 3189-3192.
• Erşahin, İ. (2011). Halk Kültürü ve Edebiyatı Sözlüğü. Ötüken Neşriyat.
• Eşref-zāde ‘Abdu’llāh er-Rūmī. (1307). Dīvān-ı Eşref-oġlı ‘Abdu’llāh er-Rūmī. Muḥibb Maṭba‘ası.
• Fīrūzābādī, M. (1268). al-Uḳyānūsu ’l-Basīṭ fī Tarcamati ’l-Ḳāmūsi ’l-Muḥīṭ (C. 1). (Çev.: Cenānīoġlı Aḥmed ‘Āṣım).
• Fīrūzābādī, M. (1272). al-Uḳyānūsu ’l-Basīṭ fī Tarcamati ’l-Ḳāmūsi ’l-Muḥīṭ (C. 3). (Çev.: Cenānīoġlı Aḥmed ‘Āṣım).
• Kanmaz, A. (2023). Derleme Sözlüğü’nde Deyimlerin Tematik Sınıflandırılması ve Haritalandırılması. (Yayımlanmamış doktora tezi). Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Soykut, İ. H. (1974). Türk Atalar Sözü Hazinesi. Ülker Yayınları.
• Steingass, F. (1892). A Comprehensive Persian-English Dictionary - İncluding the Arabic words and phrases to be met with in Persian literature. - Being Johnson and Richardson’s Persian, Arabic, and English Dictionary - Revised, enlarged, and enterly reconstructed.
• Şināsī & Ebū ’ż-Żiyā (1302). Ḍurūb-i Ems̠āl-i ‘Os̠māniyye. Maṭba‘a-yı Ebū ’ż-Żiyā.
• Tezcan Aksu, B., Akalın, Ş. H. & Toparlı, R. (2022). Türk Atasözleri Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (1963). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü I (A). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (1965). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü II (B). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (1967). XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü III (E-İ). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (1968). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü III (C-Ç). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (1969a). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü IV (D). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (1969b). XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü IV (K-N). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (1971). XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü V (O-T). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (1972a). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü V (E-F). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (1972b). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü VI (G). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (1974). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü VII (H-İ). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (1975). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü VIII (K). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (1977). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü IX (L-R). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (1978). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü X (S-T). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (1979). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü XI (U-Z). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (1982). Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü XII (Ek-I). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (2011). Türkçe Sözlük (11. bs). Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu. (2016). Bölge Ağızlarında Atasözleri ve Deyimler. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Vācid. (1275). Ḍurūb-i Ems̠āl. ‘Āşir Efendi Maṭba‘ası.
• Yoksul, C. (2013). Çorum Yöresi Sözlü Kültürü. Çorum Belediyesi Kültür Yayını.