Names of Tools Used for Hunting in Historical Turkish Dialects

Yıl 2024, Cilt: 4 Sayı: 1, 37 - 56, 31.05.2024

Gökberk Onaran

https://doi.org/10.62605/ufb.1452915

Öz

Language is an indicator and bearer of culture. In order to understand and interpret the culture of a nation, the works written by that nation should be looked at. Hunting initially emerged as a vital activity. Hunting must have first emerged among the Turks for this purpose. But later on, hunting took on a different form among the Turks. Hunting; It became a sport, gave birth to a genre of literature, and eventually became an institution. We also examined the names of the tools used by Turks for hunting. In our study, we tried to identify the names of the hunting tools used specifically by the Turks. For this purpose, we examined ninety works belonging to Old Uyghur Turkish, Khwarezmian Turkish, Kipchak Turkish, Chagatai Turkish, Old Anatolian Turkish and Ottoman Turkish, starting from Köktürk Turkish. We did not try to find new words for the work called Kamus-ı Türkî, we just checked whether the words we found in previous periods were used in this work. We examined the index section of the works we examined. We identified the names of the hunting tools used in the index section. We examined whether the names of the hunting tools we identified were used in other historical Turkish dialects. We identified a total of twenty-five different hunting tool names in the texts we examined. We also examined the word in Clauson's etymological dictionary called Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish.We put forward some of our findings about words

Anahtar Kelimeler

Hunting Tools, Historical Turkish Dialects, Semantics, Etymology

Tarihî Türk Lehçelerinde Avlanmak için Kullanılan Aletler

Öz

Dil, kültürün bir göstergesi ve taşıyıcısıdır. Bir milletin kültürünü anlamak ve yorumlamak için o milletin kaleme aldığı eserlere bakılmalıdır.
Avcılık, ilk başlarda yaşamsal bir faaliyet olarak ortaya çıkmıştır. Türklerde de avcılık ilk başlarda bu amaçla ortaya çıkmış olmalıdır. Fakat daha sonraları Türklerde avcılık farklı bir hale bürünmüştür. Avcılık; bir spor olmuş, bir edebiyat türünün doğuşunu sağlamış en sonunda da bir kurum haline gelmiştir. Biz de Türklerde önemli bir gelenek halini almış avcılıktaki aletleri inceledik.
Çalışmamızda Türklerin özel olarak kulladıkları av aletlerini tespit etmeye çalıştık. Bunun için Köktürk Türkçesinden başlayarak eski Uygur Türkçesi, Harezm Türkçesi, Kıpçak Türkçesi, Çağatay Türkçesi, Eski Anadolu Türkçesi ve Osmanlı Türkçesine ait doksan adet eseri taradık. Kamus-ı Türkî adlı eser için yeni kelimeler bulma yoluna gitmedik sadece önceki dönemlerde bulduğumuz kelimelerin bu eserde kullanılıp kullanılmadığına baktık. Taradığımız eserlerin dizin kısmını inceledik. Dizin kısmında kullanılan av aletlerini tespit ettik. Tespit ettiğimiz av aletlerinin diğer tarihî Türk dillerinde kullanılıp kullanılmadığını inceledik. Taradığımız metinlerde toplam yirmi beş farklı av aleti tespit ettik. Bu kelimeleri fonetik, semantik, leksik ve kökenbilgisi açısından inceledik ve tespitlerimizi ortaya koyduk.

Anahtar Kelimeler

Av Aletleri, Tarihî Türk Dilleri, Anlam Bilimi, Köken Bilimi

Kaynakça

• Ağar, M. E. (1986). Baytaratü’l-Vâzıh. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Ağar, M. E. (1989). Kitâbu Fi’l- Fıkh Bi Lisâni’t-Türkî. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Ahmet, Z. (2009). Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” Öyküsü (Metin-Çeviri-Açıklamalar-Sözlük). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Al-Turk, Gulhan Abedalazız Moh'd Jalal. (2012). Kitâbu Bulgatu’l-Muştâk Fî Lugati’t-Türk We’l Kıfçâk Üzerine Dil İncelemesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Arat, R. R. (1992). Atebetü’l-Hakayık. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları. Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig III İndeks. haz. Kemal Eraslan, Osman F. Sertkaya, Nuri Yüce. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Argunşah, M. ve Güner, G. (2022). Codex Cumanicus. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Argunşah, M ve Toparlı, R. (2014). Mu’înü’l-mürîd. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (1997). Kısâsü’l Enbiyâ II Dizin. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (1998). Nehcû’l-Feradis III Dizin-Sözlük. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ata, A. (2019). Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (1945). EtTuhfet-üz-Zekiyye Fil-Lûgat-it-Türkiyye. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Atalay, B. (2021). Kâşgarlı Mahmud Divanü Lûgat-it Türk Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ayazlı, Ö. (2009). Altun Yaruk Sudur VI. Kitap. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Aydın, E. (2021). Uygur Yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Battal, A. (1988). İbni-Mühenna Lugati. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Caferoğlu, A. (1931). Kitâb al-İdrâk li-lisân al-Atrak. İstanbul: Evkaf Matbaası.
• Caferoğlu, A. (1972). Türklerde Av Kültürü ve Müessesesi. VII. Türk Tarih Kongresi, 169-175, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Clauson, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: Oxford University Press.
• Çetin, E. (2012). Altun Yaruk Yedinci Kitap. Adana: Karahan Kitabevi.
• Çetin, E. (2020). Altun Yaruk VIII. Kitap. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Delice, İ. (2003). Hulasa Okçuluk ve Atçılık. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Demirci, Ü. ve Özgür, Karslı, S. (2014). Kutb’un Husrav u Şirin’i Dizin. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Eker, Ö. (2015). Kutadgu Bilig Dizini (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Niğde Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde.
• Elmalı, M. (2019). Eski Uygurca Altı Dişli Fil Hikayesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları
• Elmalı, M. (2009). Dasakarmapathaavadanamala Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin-Tıpkıbasım. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Eraslan, E. (1983). Dîvân-ı Hikmet’ten Seçmeler. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Eraslan, E. (1999). Mevlana Sekkaki Divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2014). Kâşgarlı Mahmud Divanu Lugâti’t-Türk. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Goca, A. A. (2000). Haydar Tilbe’nin Mahzenü’l Esrar Mesnevisi (Önsöz, Giriş, Metin ve Tercüme, Dizin). Yayımlanmamış Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Gulcalı, Z. (2015). Altun Yaruk Sudur X. Kitap (Metin-Çeviri-Açıklamalar-Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Hamilton, J.R (2020). Budacı İyi ve Kötü Kalpli Prens Masalının Uygurcası. (Çev. Korkut, Ece ve Birkan, İsmet). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kaçalin, M.S ve Ölmez, M. (2019). Dîvânu Lugâti’t-Turk. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Karaağaç, G. (1997). Lutfî Divan Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Karamanlıoğlu, A.F. (2019). Gülistan Tercümesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kara, F. (2011). Zebân-ı Türkî (Kelür-nâme) İnceleme-Metin-Dizin. Erzurum: Fenomen Yayınları.
• Karasoy, Y. (1998). Şiban Han Divanı (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2017). Marzuban-name Tercümesi (Setur-ı Şahi). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Köktekin, K. (2007). Yusuf Emirî Divanı. Erzurum: Fenomen Yayınları.
• Köktekin, K. (2013). Yusuf Emirî Dehnâme. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Kuybu, E. (2015). Yunus Emre Divanı’nın Bursa Nüshası. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.
• Mansuroğlu, M. (1956). Çarhname. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Mazıoğlu, H. (1974). Kitabu Evsafı Mesacidi’ş-Şerife. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ölmez, Kargı, Z. (1993). Mahbubu’l-Kulub (İnceleme-Metin-Sözlük). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Ölmez, Kargı, Z. (2020). Şecere-i Terakime (Türkmenlerin Soy Kütüğü). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ölmez, M. (1991). Altun Yaruk III. Kitap (=5.Bölüm). Ankara: Türk Dilleri Araştırma Dizisi: 1.
• Özbay, B. (2019). Huastuanift Manihaist Uygurların Tövbe Duası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özcan, C. (2014). Eski Uygurca Kuanşi İm Pusar İncelemesi Metin-Çeviri-Açıklamalar-Sözlük. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Yıldız Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Özçelik, S. (2016). Dede Korkut -Dresden Nüshası- Metin, Dizin II. Cilt. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özmen, M. (2001). Ahmed-i Dai Divanı (Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Özönder, Barutçu, F.S. (1998). Üç İtigsizler Giriş - Metin - Tercüme - Notlar - İndeks XXX Levha. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Öztürk, S. (2022). Fazlullah Han Lugati. İstanbul: Kriter Yayınları.
• Özyetgin, A. M. (1996). Altın Ordu, Kırım ve Kazan Sahasına Ait Yarlık ve Bitiklerin Dil ve Üslûp İncelemesi. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Rahimi, F. (2018). Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Rahimi, F. (2021). Feraği’nin Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Sarıca, B. (2014). Çağatayca-Farsça Manzûm Bir Lügat Nisâb-ı Türkî. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Seyhan, Oral, T. (2004). Mübeyyen Der Fıkh. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Seyhan, Oral, T. (2016). Hayretü’l-Ebrar (Alfabetik Sözlük-Dizin) Cilt 2. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Şemseddin, S (2019). Kamus-ı Türkî. (Haz. Paşa Yavuzarslan). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Şen, S. (2017). Körüm Bitig Eski Uygurca Fal Kitabı. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Seyhan, T. (2012). Miftahu’l Adl. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Tekin, Ş. (1976). Maytrısımit. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları.
• Tekin, R. (1994). Tunyukuk Yazıtı. Ankara: Simurg.
• Tekin, R. (2019). Irk Bitig Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tekin, R. (2020). Orhon Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Timurtaş, F. K. (1971). Şeyhi’nin Harnamesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Toparlı, R., Vural, H. ve Karaatlı, R. (2019). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Tokyürek, H. (2018). Altun Yaruk IV. Tegzinç. Ankara Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R. (2018). Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fî’l-Lügati’t-Türkiyye. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R. (1987). Kitab-ı Mukaddime-i Ebu’l-Leys es-Semerkandi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Toparlı, R. (1992). İrşâdü’l-Mülûk Ve’s-Selâtin. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R. (2017). İrşâdü’l-Mülûk Ve’s-Selâtin. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R, Çöğenli, M. S, Yanık, N. H. (1999). El-Kavânîü’l-Külliyye Li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Toparlı, R, Çöğenli, M. S, Yanık, N. H. (2000). Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türkay, K. (1988). Ali Şir Nevayi Bedayiu’l-Vasat (İnceleme-Metin-Dizin). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Türk, V. (1990). Mecalisü’n-Nefais Metin-İnceleme. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Elazığ: Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Türk, V. (2009). Bahrü’l-Hakayık. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk, V. (2015). Vakfiyye (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Türk, V. (2017). Münacat, Çihil Hadis, Nazmü’l-Cevahir, Kitabı-ı Siracü’l-Müslimin (Metin-Aktarma-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Türk, V. (2018). Tarih-i Enbiya ve Hükema (Metin-Aktarma-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Erdem, Uçar, F. M. (2019). Şeyh-Zâde Atâyî Dîvanı (Bağlamlı Dizin-İşlevsel Sözlük) Cilt 2. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Erdem, Uçar, F. M. (2022). Gedayî Divan (İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Uçar, E. (2009). Altun Yaruk Sudur V. Kitap Berlin Koleksiyonundaki Fragmanların Transliterasyonu ve Trankripsiyonu Açıklamalar ve Dizin. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Uğurlu, M. (1987). Münyetü’l-Guzât. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• Wılkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch - Deutsch – Türkisch Eski Uygurcanın El Sözlüğü Eski Uygurca – Almanca – Türkçe. Göttingen: Akademie der Wissenschaften zu Göttingen.
• Yavuz, K (1991). Kenzü’l Kübera ve Mehekkü’l-Ulema (İnceleme-Metin-İndeks). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Yıldız, O. (2008). Şeyyād Hamza Yusuf u Zeliha (Destan-ı) Yusuf. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Yıldırım, T. (2010). Hüseyin Baykara Divanı İnceleme-Metin-Dizin-Tıpkıbasım. İstanbul: Hat Yayınevi.
• Yücel, B. (1995). Babür Divanı. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını.
• Yüce, N. (1988). Mukaddimetü’l-Edeb. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları.