Fıkıhta İnsan Davranışının Ölçülmesi

Yıl 2020, Cilt: 5 Sayı: 2, 43 - 76, 31.12.2020

Bünyamin Korucu

Öz

Bu makalede insan davranışlarını araştırma konusu yapan bilim dalı sıfatıyla fıkıh, bir fıkıh kurumu olan mezhep ve onların bağlı bulunduğu üst yapı konumundaki din insanın bilişsel (fikrî), duyuşsal (ahlâkî), ve eylemsel (fiilî) edimlerinin nihâî amaçları durumundaki marifet ve ubûdiyyeti gerçekleştirmenin araçları olarak konumlandırılmıştır. Bu itibarla fıkıh bu çalışmada “amel ölçme bilgisi”, mezhep ise “amel ölçme aracı” olarak tasavvur edilmiş ve konu özellikle psikoloji ve sosyal psikolojide ölçme ve değerlendirme teknikleri ve ölçme araçlarıyla mukayeseli olarak tahlil edilmiştir. Makalenin konu örgüsü içinde kıyâs “ölçme faaliyeti” anlamında kullanılmış, mezhep ise bu faliyetin kendisi üzerinden gerçekleştirildiği amel ölçme aracını ifade etmek üzere tarafımızdan ihdâs edilen “amel-ölçer” kavramıyla tasvîr edilmiştir. Çalışmada kıyâsı şer’î delillerden biri olmaktan ziyâde “ölçme bilgisine sahip uzman fakîh tarafından kullanılan bir yöntem” olarak takdim eden usûlcülerin görüşleri mezkûr bakış açısını temellendirmek üzere kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Mezhep, Tutum, Amel, Davranış, Kıyâs, Amel Ölçmek, Amel Ölçme Aracı

Kaynakça

• Abdülazîz Buhârî. Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü'l-esrâr an Usûli Fahrülislâm el-Pezdevî: Keşfü’l-esrâr fî şerhi Usûli’l-Pezdevî. İstanbul: 1308.
• Ahmet Âsım Efendi. el-Okyanus fî tercemeti’l- Kâmûsi’l- Muhît. İstanbul, 1305.
• Alıcı, Devrim vd. Eğitimde ölçme ve değerlendirme. Kocaeli: Pegem Akademi, 3. Basım, 2011.
• Ali el-Kārî, Ebü'l-Hasan Nureddin Ali b. Sultan Muhammed. Minahu’r-ravzı’l-ezher fî şerhi’l-fıkhi’l-ekber, Beyrut: y.y., 1997.
• Allport, W.G., Attidudes in C. Murchisoned, Handbook of Social Psychology. Clark University Press: 1935.
• Âmidî, Ebü'l-Hasan Seyfeddin Ali b. Muhammed b. Sâlim. el-İhkam fî usuli'l-ahkâm. Kahire: Matbaatu Muhammed, 1968.
• Arkonaç, Sibel Ayşen, Sosyal Psikoloj. İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım: 2. Basım, 2001.
• Apaydın, H. Yunus. “İrâde”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/ 384-387. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Apaydın, H. Yunus. “İrâde Beyânı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/ 387-391. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Apaydın, H. Yunus. “Kıyas”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/529-539. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Arthur, W. Brian. Teknolojinin Doğası -Nedir ve Nasıl evrilir-, çev. İdil Çetin. İstanbul: Optimist Yay., 2011.
• Baysal, Ayşe Can, Sosyal ve Örgütsel Psikolojide Tutumlar. İstanbul: İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi Yayınları, 1981.
• Beyâzîzâde, Ahmed b. Hasan b. Sinânü’d-dîn, el -Usûlü’l-münîfe li’l-İmâm Ebû Hanîfe. thk. ve trc. İlyas Çelebi. İstanbul: Marmara Ünv. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2000.
• Bezzâzî, Hâfızüddîn Muhammed b. Muhammed el-Kerderî. Menâkıbü’l-İmâmi’l-Aʿzam, (Muvaffak b. Ahmed el-Mekkî, Menâkıbü Ebî Hanîfe içinde), Beyrut, 1981.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm Cu’fî. Sahihü'l-İmam el-Buhari = Camiü’s-sahih. Kahire: el-Matbaatü'l-Hayriyye, 1887.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Şerhu şuabi’l-îmân: İman esaslarına Tasavvufî Bir Bakış, Trc. Yakup Çiçek. İstanbul: Darulhadîs Yay., 2000.
• Câbirî, Muhammed Âbid. Arap-İslâm Kültürünün Akıl Yapısı –Arap-İslâm Kültüründeki Bilgi Sistemlerinin Eleştirel Bir Analizi. trc. Burhan Köroğlu, Hasan Hacak, Ekrem Demirli. İstanbul: Kitabevi Yay., 2000.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî Râzî. Usûlü'l-fıkh: el-Füsûl fi’l-usûl. nşr. Uceyl Casim Neşemi. İstanbul: Mektebetü'l-İrşad, 1994.
• Cüveynî, İmâmü'l-Haremeyn Ebü'l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdullâh b. Yûsuf. el-Burhân fî usûli’l-fıkh, nşr. Abdülazîm Mahmûd ed-Dîb. Mansûra, 1997.
• Cüceloğlu, Doğan, İnsan ve Davranışı -Psikolojinin Temel Kavramları-. İstanbul: Remzi Kitabevi, 15. Basım, 2006.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman b. Fazl. Sünenü'd-Dârimî. thk. Fevvaz Ahmed Zemerli, Hâlid es-Sebi’ Alemi. Beyrut: Dârü'l-Kitâbi'l-Arabi, 1987.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ. Takvimü’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Halil el-Meys. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Demirli, Ekrem. “Suret”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 37/540-541. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Amel”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3/16-20. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Niyet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/169-172. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî. Sünenü Ebu Dâvûd. 3 Cilt, Beyrut: y.y., 1988.
• Ebû Hanîfe. el-ʿÂlim ve’l-müteʿallim. nşr. M. Zâhid Kevserî, Trc. Mustafa Öz, (İmam-ı Azamın Beş Eseri içinde), İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., 1981.
• Ebû Hanîfe. el-Fıkhu’l-Ebsat. Trc. Mustafa Öz. (İmam-ı Azam’ın Beş Eseri içinde), İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1981.
• Ebü’l-Hayr M. Eyyûb Ali. Akîdetü’l-İslâm ve’l-İmâm el-Mâtürîdî. Dakka, 1983.
• Ebü’l-Müntehâ el-Mağnîsâvî. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber. İstanbul, 1307.
• Efgānî, Saîd. Fî Usûli’n-nahv. Beyrut: y.y., 1987.
• Eren, Erol. Örgütsel Davranış ve Yönetim Psikolojisi. İstanbul: Beta Yay., 7. Basım, 2001.
• Erkuş, Adnan. Psikolojide ölçme ve ölçek geliştirme -Temel kavramlar ve işlemler-. Ankara: Pegem Akademi Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Eş‘arî, Ebü'l-Hasan b. Ebû Bişr Ali b. İsmail b. İshak. Makalatü'l-islâmiyyin ve ihtilafü'l-musallin. Ttsh. Hellmut Ritter. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag, 1963.
• Fahreddin er-Râzî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. Mefâtihu’l-Ğayb. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1981.
• Fârâbî, Ebu Nasr Muallim-i Sânî Muhammed b. Muhammed b. Tarhan. Kitâbü’l-vahid ve’l-vahde. thk. Muhsin Mehdi. Dârülbeyzâ, 1990.
• Fîruzâbâdî, Ebü't-Tahir Mecdüddin Muhammed b. Yakub b. Muhammed. Kamus tercümesi: el-Okyanusü'l-basit fi tercümeti Kamusi'l-muhit. Ttrc. Mütercim Asım Efendi. İstanbul: Matbaa-i Bahriye, 1304.
• Gazâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ, Bulak, 1324.
• Görgün, Tahsin, “Ebu Hanîfe’nin fıkıh tanımı”, İmâm-ı A’zam Ebu Hanîfe ve Düşünce Sistemi –Sempozyum ve Tebliğ Müzakereleri. Bursa: Kur’an Araştırmaları Vakfı (KURAV) Yayınları, 2005. I, 147-152.
• Güney, Salih, Sosyal Psikoloji, Ankara: Nobel Yayınları, 2009.
• Hamevî, Ebü'l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Muhammed. Gamz-ü uyûni’l-basâir fî şerh-i kitâbi’l-eşbâh ve’n-nezâir li İbn Nüceym. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Hasan, Ahmad. Anological Reasoning in İslâmîc Jurisprudence –A Study of the Juridical Principle of Qiyas. İslâmad, 1986.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Cemaleddin Yusuf b. Abdullah b. Muhammed Kurtubi. el-İntika' fî fezâili'l-eimmeti's-selâseti'l-fukahâ: Malik b. Enes el-Asbahî el-Medenî, Muhammed b. İdris eş-Şâfiî el-Muttalibî, Ebû Hanîfe Nu’mân b. Sâbit el-Kûfî, Kahire, 1350.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed Askalânî. Fethu'l-Bârî bi Şerhi Sahîhi'l-Buhârî. nşr. Muhammed Fuâd Abdulbaki-Muhibbuddin el-Hatîb. Beyrut: Daru'l-Ma'rife, 1959.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed b. Ali b. Ahmed b. Saîd ez-Zâhirî. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ’ ve’n-nihal. thk. Muhammed İbrâhim Nasır, Abdurrahman Umeyre. Cidde: Mektebetu Ukaz, 1982.
• İbn Hazm. el-İhkâm fî usuli'l-ahkâm. thk. Ahmed Muhammed Şakir), Matbaatü'l-Asıme, Kahire, 1970.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddin Abdullah b. Ahmed. Ravzatü'n-nazır ve cennetü'l-münazır fî usûli'l-fıkh alâ mezhebi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. thk. Abdülkerim b. Ali Nemle. Riyâd: Mektebetü'r-Rüşd, 1994.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. Sünenü İbn Mâce. I-II, Kahire, tsz.
• İbn Manzûr, Ebü'l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali el-Ensârî. Lisânü'I-Arab. Bulak, 1303.
• İbnü’l- Hümâm, et-Tahrîr fî usûli'l-fıkh. thk. Mustafa el-Babi el-Halebi. Kahire, 1932.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü'l-Ferec Muhammed b. İshak. el-Fihrist, nşr. İbrahim Ramazan. Beyrut, 1994.
• İbn Sînâ, Ebû Alî Hüseyn b. Abdillâh b. Alî. eş-Şifa: el-ilâhiyyât. nşr. Nasır Hüsrev. Tahran, 1943.
• İbn Sînâ. en-Necât. nşr. Mâcid Fahrî. Beyrut, 1985.
• İnceoğlu, Metin, Tutum Algı İletişim Ankara: V Yayınları, 1993.
• İzmirli, İsmail Hakkı. Yeni İlmi Kelam, İstanbul: Evkâfı İslamiyye Matbaası, 1341.
• Kağıtçıbaşı, Çiğdem. Yeni İnsan ve insanlar -Sosyal psikolojiye giriş-. İstanbul: Evrim Yay., 2006.
• Karaman, Hayreddin, “Fıkıh”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/1-14. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Kâsânî, Ebû Bekr Alaeddin Ebû Bekr b. Mes'ud b. Ahmed el-Hanefi. Bedâiü's-sanâi' fî tertîbi'ş-şerâi'. thk. Ali Muhammed Muavvaz, Adil Ahmed Abdülmevcut. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1997.
• Kindi, Ebi Yusuf Yakub b. İshak. Resailü'l-Kindi el-felsefiyye. thk. Muhammed Abdülhâdî Ebû Rîde. Kahire: Matbaatu Hassan, 2. Basım, 1978.
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed el-Ensârî. et-Tezkire fî ahvâli'l-mevta ve umurü'l-ahire. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1985.
• Lâmişî, Ebü's-Sena Mahmûd b. Zeyd. Kitâb fî usûli'l-fıkh. thk. Abdülmecid Türkî. Beyrut: Dârü'l-Garbi'l-İslâmî, 1995.
• Lowry, Joseph Edmond. The Legal Theoretical Content of the Risâla of Muhammed b. Idris al-Shafi’i. Pennsylvania: University of Pennsylvania, Doktora Tezi, 1999.
• Mahallî, Ebu Abdullah Celaleddin Muhammed b. Ahmed b. Muhammed Ensari. el-Bedrü’t-tali’ fi halli Cem’i’l-cevami’. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2005.
• Mehmet S. Aydın, “İnsân-ı kâmil”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/330-331. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Molla Hüsrev, Mehmed Efendi. Mir'atü'l-usûl şerh-i Mirkati'l-vüsûl. İstanbul: Şirket-i Sahafiye-i Osmaniye, 1321.
• Morgan, C. T. Psikolojiye Giriş. trc. Hüsnü Arıcı v.dğr. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Psikoloji Bölümü Yay., 1998. Müslim, Ebu’l-Huseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî, en-Nîsâbûrî. Sahîhu Müslim, I-V, Beyrut, tsz.
• Nesâî, Ebu Abdurrahman Ahmed b. Şuayb b. Ali. Sünenü’n-Nesâî. 7 Cilt, Beyrut, 1988.
• Nesefî, Ebü'l-Muin Meymun b. Muhammed b. Muhammed el-Hanefi. Tebsıratü’l edille fî usûlid’d-dîn. Ankara: DİB yay., 2004.
• Nesefî. Keşfü'l-esrâr şerhu'l-musannif ale'l-menâr. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1986.
• Nizameddin Abdülhamid, Mefhûmü’l-fıkhi’l-İslâmî. Beyrut, 1984.
• Oppenheim, A.N., Questionnaire design, interviewing and attitude measurement. New York, 2001.
• Özçelik, Durmuş Ali. Ölçme ve Değerlendirme. Ankara: ÖSYM Yayınları, 1998.
• Özgüven, İbrahim Ethem. Psikolojik Testler. Ankara: Sistem Ofset, 1998.
• Pezdevi, Ebü'l-Yüsr Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin. Usûlü’l-Pezdevî: Kenzü’l-vusûl ilâ ma’rifeti’l-usûl. Beyrut: Dârü'l-Beşairi'l-İslâmiyye, 2014.
• Poula Coelho, Simyacı, Trc. Özdemir İnce. Can Yay. t.y.
• Râzî, Zeynüddin Muhammed b. Ebi Bekr b. Abdulkâdir. Muhtâru’s-sıhâh. Beyrût, 1988.
• Sadruşşerîa, Ubeydullah b. Mes'ud b. Mahmûd Buhari Mahbûbî. Şerhu’t-Tavzîh alâ Tenkîh: et-Tavzîh fî halli gavâmizı’t-Tenkih. Kahire: el-Matbaatü’l-Hayriyye, 1322.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alaeddin Muhammed b. Ahmed b. Ebû Ahmed. Mizanü’l-usûl fî netaici’l-ukul fî usûli’l-fıkh. thk. Abdülmelik Abdurrahman es-Sa’dî. Bağdad: Vizaretü’l-Evkaf ve’ş-Şuunü’d-Diniyye, 1987.
• Sencer, Muzaffer. Toplumbilimlerinde Yöntem. İstanbul: Beta Yayınları, 3. Basım, 1989.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Usûl. nşr. Ebü’l-Vefâ el-Efgānî. Haydarâbâd: 1372.
• Silah, Mehmet. Sosyal Psikoloji -Davranış Bilimi-. Ankara: Gazi Kitapevi, 2000.
• Suyûtî, Celâleddîn Abdurrahman b. Ebu Bekir. el-Eşbâh ve’n-nezâʾir. nşr. Muhammed el-Mu‘tasım Billâh. Beyrut: 1987.
• Suyûtî. el-İktirâh fî ʿilmi usûli’n-nahv. nşr. Ahmed Subhi Furat. İstanbul, 1975.
• Şâfiî, Ebû Abdullah Muhammed b. İdris b. Abbas. er-Risâle. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Kahire: Dârü't-Türas, 2. Basım, 1979.
• Şevkânî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Havlânî. İrşâdü'l-fuhûl ilâ tahkîkı'l-hak min ilmi'l-usûl. Beyrut: Dârü'l-Ma'rife, tsz.
• Tavşancıl, Ezel. Tutumların Ölçülmesi ve SPSS ile Veri Analizi. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2010.
• Tehânevî, Muhammed b. A'la b. Ali el-Faruki el-Hanefî. Keşşâfu ıstılahâti'l-fünûn. Beyrut: Dâru Sadır, tsz.
• Tekarslan, E. C. vd., Sosyal Psikoloji, İstanbul: Filiz Kitabevi, 1989.
• Tezbaşaran, A. Likert Tipi Ölçek Geliştirme Kılavuzu. Ankara: Türk Psikologlar Derneği Yayınları, 2. Basım, 1997.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Sünenü’t-Tirmizî. 5 Cilt, Beyrut: tsz.
• Uludağ, Süleyman, “Amel”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 3/13-16. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Uludağ, Süleyman. “Kevn” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/343. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Yâkūt el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh. Mu'cemü'l-üdebâ, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, tsz.
• Yıldırım, Cemal. Eğitimde Ölçme ve Değerlendirme. Ankara: ÖSYM Yay., 1983.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Menâkıbü’l-İmam Ebu Hanîfe ve sâhibeyhi Ebu Yûsuf ve Muhammed b. Hasen. thk. M. Zahid el-Kevseri. Beyrut, 3. Basım, 1987.
• Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadır b. Abdullah. el-Bahru'l-muhît fî usûli'l-fıkh. Kuveyt: Vizâratü'l-Evkaf ve'ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 2. Basım, 1992.