FAHREDDÎN er-RÂZÎ’NİN AŞKIN TANRI TASAVVURU

Yıl 2022, Cilt: 6 Sayı: 1, 60 - 79, 28.02.2022

Ruhullah Öz

https://doi.org/10.47525/ulasbid.1036201

Öz

Tanrı tasavvuru, düşünce tarihinin en kadim meselelerinde biridir. Tanrının ne olduğu ve nasıl olduğu problemi, Sami dinlere has teolojik bir problem değildir. Problemim farklı nüvelerine çoğu felsefi doktrin ve mistik inanışta da rastlamak mümkündür. Kanaatimizce Tanrı tasavvurunu problem haline getiren iki önemli neden vardır: Birincisi, beşerin idrak yetersizliği, ikincisi de Tanrıyı betimleyen ilahi dilin yapısıdır. Tanrıyı tasvir eden pasajları literal okuyanlar Tanrıyı antropomorfizme ederken, dili salt tenzih zaviyesinden yorumlayanlar da Tanrıyı agnostizme varacak kadar soyutlaştırmışlardır. Teşbih ve tenzihin kafa kafaya çarpıştığı bir dönemde dünyaya gelen Fahreddîn er-Râzî, problemin çözümü hususunda fazla mesai harcayanlardır. Râzî, Allah tasavvuru hususunda Selef’in salt nakilci ve bila keyfi tutumunu Tanrının bilinmezliğine yol açıcı oluşundan eksik, aşırı tenzihçilerin salt soyut anlayışını da Tanrıyı agnostizme edeceğinden tutarsız bulmuştur. Râzî, “sıratu’l-müstakim” diye adlandırdığı tenzih kuramıyla hem salt tenzihe hem de salt teşbihe karşı çıkmıştır. O bu iki aşırı düşünceye alternatif ilahi hitabın Tanrı tasarımında öngördüğü tenzih-teşbih sentezine dayalı bir yöntem geliştirmiştir. Muhalefet doktrinine dayalı bu yöntemin en önemli dayanağı, Allah’ın benzersiz aşkınlığıdır. Bu çalışmada Tanrı tasavvurunun şekillenmesinde dâhili ve harici etmenlerin etkisinden, Tanrıyı betimleyen din dilinin yapısından ve Fahreddîn er-Râzî’nin tenzih-teşbih sentezine dayalı Tanrı tasavvuru üzerinde duracağız.

Anahtar Kelimeler

Tanrı, Tasavvur, Aşkın, Fahreddîn Râzî, Teşbih, Tenzih

Teşekkür

Başarılar dilerim

FAHREDDİN ER-RÂZÎ'S ENVISAGEMENT OF OVER GOD

Öz

The God’s envisagement is one of the most ancient issues in the history of thought. The problem of what God is and how it is is not a theological problem peculiar to the Sami religions. It is possible to find different cores of the problem in most philosophical doctrines and mystical beliefs. In our opinion, there are two important reasons that make the God’s envisagement a problem: The first is the insufficiency of human understanding, and the second is the structure of the divine language that depicts God. While those who read the texts depicting God literally were anthropomorphism of God, those who interpreted the language only from pure goodness, also made God abstract enough to reach agnosticism. Fahreddîn er-Râzî, who was born in the world in a period when the simile and exoneration collided, was one of those who spent overtime working on the solution of the problem. Fahreddîn er-Razi found the predecessor's absolute transferer and arbitrary attitude about the imagination of God incomplete because it would cause the reconditeness of God, and the incomparable abstract understanding of excessive dishonests would also make God agnosticism. Râzî opposes both absolute simile and absolute exoneration with his exonerating theory which he calls “sirati'l-muktakim”. He developed a method based on the synthesis of exoneration (tenzih)- simile(teşbih), which is an alternative to these two extreme thoughts, in the design of God. The most important basis of this method based on the opposition doctrine is the unique transcendence of God. In this study, we will dwell on the imagination of God based on the influence of internal and external factors, the structure of the language of religion depicting God, and the synthesis of Fahreddin er-Razi’s exoneration (tenzih)- simile (teşbih)

Anahtar Kelimeler

God, Simile, Exoneration, Fahreddin er-Razi

Kaynakça

• Abdullah, Hatice Hammadi. Menhecu’r-Râzî Beyne’l-Eşâ’iretî ve’l-Mu’teziliyye. 2 Suriye: Daru’n-Nevadir, 2012.
• Altaş, Eşref. Fahreddin er-Râzî’nin İbn Sînâ Yorumu ve Eleştirisi. İstanbul: İz Yayınları 2009.
• Altaş, Eşref. "İbn Sina Felsefesi ve Eş’ariyye Kelâmı Arasında Fahreddin er-Râzî’nin Yöntemi". Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/36 (2009 ), 135-150.
• Aydın, Mehmet. Din Felsefesi. İzmir: İzmir İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1999.
• Aydın, Mehmet. Ansiklopedik Dinler Sözlüğü. Konya: Nüve Kültür Merkezi Yayınları, 2005.
• Capelle, Wilhiem. Sokrates’ten Önce Felsefe. çev. Oğuz Özügül. İstanbul: Pencere Yayınları, 1968.
• Ebu Bekr Muhammed b. İshak, İbn Hüzeyme. Kitâbü’t-Tevhîd. Riyad: Darü’r-Rüşd, 1988.
• el-'Ureybî, Muhammed. el-Münetelakatü'l-Fikrri inde Fahreddîn el-Râzî. Beyrut: Daru Fikr el-Lübnanî, 1996.
• el-Yafiî, Abdulfettah b. Salih Kudeyş. et-Tecsîm ve’l-Mücessime. Cezair: Daru’l-Beşîr, 2002.
• er-Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. el-Mebâhis’ul-meşrikiyye fi 'ilmi'l-ilâhiyat ve'-tebiyyat. thk. Muhammed Mu’tasım Billah el- Bağdadi. 2 Tahran: Menşuratü Zevi’l-Kurba, 1329.
• er-Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Kelama Giriş (el-Muhassal). çev. Hüseyin Atay. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1978a.
• er-Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. el-Metâlibu’l’Aliye. ed. Ahmed Hicazî es-Seka, 4 Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-Arabi, 1978b.
• er-Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. el-Erba’în fi Usûli’d-Dîn. thk. Ahmed Hicazî es-Seka. 4 Kahire: Mektebetü Külliyati’l-Ezheriyye, 1986a.
• er-Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Lübabu’l-İşârât ve’t-Tenbihât. ed. Ahmed Hicazî es-Seka, Kahire: Mektebetü’l-Külliyatü’l-Ezheriyye, 1. Basım, 1986b.
• er-Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Te’sisü’t-Takdîs. thk. Ahmed Hicazî es-Seka. Kahire: Mektebetü Külliyati’l-Ezheriyye, 2001.
• er-Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtihu’l-Gayb. 13. Beyrut: Darü’l-Fikr, 2005.
• er-Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. el-Mealim fi Usûli’d-Dîn. ed. Nizar Hammadî, Amman: Daru’l-Fetih, 1. Basım, 2010.
• er-Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Esrarü’t-Tenzîl ve Envarü’t-Te’vîl. thk. Mahmud Ahmed-Muhammed-Baba Şeyh Ömer-Salih Muhammed Abdulfettah. Beyrut: Dâr’ü’l-Marife, 2011.
• er-Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Nihâyetü’l-‘Ukûl fi Dirâyeti’l-Usûl. thk. Saîd Abdullatîf Fûde. 4 Beyrut: Darü’z-Zehair, 2015.
• er-Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Muhassalü Efkari’l-Mütekaddimîn ve’l-Müteahhirîn min’l-Ulem ve’l-Hükema ve’l-Mütekellimîn. thk. Taha Abdurrauf Sa’d. Kahire: Mektebetü’l-Külliyeti’l-Ezheriyye, ty.
• Erbaş, Muammer. Fahreddin Râzî, Hayatı Eserleri Düşüncesi. Köln: Plural Publications GmbH, 2017.
• ez-Zerkân, Muhammed Salih. Fahreddîn er-Râzî ve Arâühü’l-Kelamiyye ve’l-Felsefiyye. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1963.
• Ghanavati, Goris-Gardia, Levis. Felsefetü Fikri’d-dinî beyn’l-İslam ve’l-Mesihiyye. çev. Suphî Salih. 3 Beyrut: Darü’l-'İlm, 1969.
• Gılson, Etinne. Tanrı ve Felsefe. çev. Mehmet S. Aydın. İzmir: Birleşik Yayınları, 1986.
• Gökberk, Macit. Felsefe Tarihi. İstanbul: Remzi Kitapevi, 1998.
• Hanoğlu, İsmail. Fahreddin er-Razi’de Felsefi-Teolojik Antropoloji. Ankara: Araştırma Yayınları, 2014.
• Has, Kenan. "Yeni Ahit Metinlerinde Ulûhiyetle İlgili Cümleler Üzerine Bir Tahlil Çalışması". Dinî Araştırmalar Dergisi 7/21 (2005), 51-66.
• Koç, Turan. Din Dili. Konya: Rey Yayınları, 1. Basım, ts.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. "Fahreddin Râzî". çev. Burhan Köroğlu. İslam Düşünce Tarihi. ed. M.M. Şerif. 801-810. İstanbul: İnsan Yayınları, 1996.
• Öz, Ruhullah. "Fahreddîn er-Razî’nin Tanrı Tasavvurunu Üzerine İnşa Ettiği Yedi Öncül". Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/22 (2019), 232-249.
• Râzî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ömer Fahreddin er-. Levâmiü’l-Beyyinât an Şerhi Esmaillahi ve's-Sıfat. thk. Seyyid Muhammed Bedreddin Ebu Firas el-Halebî. Mısır: el-Matbaatü’ş-Şerkiyye, 1323.
• Râzî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ömer Fahreddin er-. Kitâbü’l-firase. ed. Abdulhamîd Hamdân, Mısır: Matbaatü’n-Nîl, 2002.
• Şerif, M. M. "İslam Düşünce Tarihi". çev. Kasım Turhan. Yunan Düşüncesi. ed. M. M. Şerif. 115-131. İstanbul: İnsan Yayınları, 2014.
• Uludağ, Süleyman. Fahrettin Râzî. İstanbul: Harf Yayınları, 2014.
• Yavuz, Ömer Faruk. Kuranda Sembolik Dil. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, Ankara, 2006.