Sûre Başlarındaki Münferit Besmele Yorumlarının Tefsir Geleneğindeki Temelleri Üzerine Mukayeseli Bir Analiz

Yıl 2025, Cilt: 34 Sayı: 1, 73 - 98, 27.06.2025

Muhammet Çol

https://doi.org/10.51447/uluid.1636284

Öz

Kur’ân-ı Kerîm’de, Neml sûresinin 30. âyeti olarak kesin bir şekilde yer alan besmele, İslâm ilim geleneğinde tarih boyunca mezhepleşme süreci sonrası yazılan tefsirlerde genellikle mushaf tertibine dayanılarak incelenmiştir. Bu incelemeler, fıkıh ve kıraat özellikleri bağlamında Neml sûresinin 30. âyetinden ziyade, daha çok tefsir mukaddimelerinde veya Fâtiha Sûresi çerçevesinde olmuştur. Önemine binaen hakkında çok sayıda çalışma yapılmasına rağmen özellikle sûre başlarındaki besmelelerin münferit ve sistematik izahları, sınırlı sayıdaki müfessir tarafından sürdürülmüştür. Az sayıda müfessir tarafından sürdürülen sûre başlarındaki besmelelerin münferit yorumlanması, müfessirlerin fıkhî kimlikleri çerçevesinde değerlendirilmiş; ancak bu faaliyetin ardındaki temel saik tam anlamıyla açıklığa kavuşturulamamıştır. Bu doğrultuda araştırmanın temel amacı, sûre başlarındaki besmeleleri münferit olarak yorumlayan müfessirleri bunu yapmaya sevk eden sebepleri ortaya çıkartmaktır. Araştırmada, farklı fıkıh eğilimlerine sahip olan Hîrî, Kuşeyrî, Nesefî, Bikāî, Bitlisî, Nahcivânî, Şirbînî ve Aliyyü’l-Kārî örneklem olarak seçilmiş ve bu müfessirlerin Âl-i İmran, Hûd ve Kehf Sûreleri örnekliğinde sûre başlarındaki münferit ve sistematik besmele yorumları mukayeseli ve analitik bir yaklaşımla incelenmiştir. Elde edilen bulgular, örneklem olarak seçilen müfessirlerin sûre başlarındaki besmeleleri münferit olarak yorumlamalarına neden olan motivasyonun temelde fıkhî kimlikleri olmadığını; aksine tasavvufî eğilimlerinin, münasebat anlayışlarının, tekrâru’l-Kur’âna bakışlarının ve daha da özelde Nişabur tefsir çevresinin tarihsel birikiminin bu hususta etkili olduğu tespit edilmiştir. Besmelenin sûre başlarındaki yerinin fıkıh ilminde bir tartışma konusu olmasına rağmen, müfessirlerin besmele açıklamalarında fıkhî tartışmalara girmemeleri, örnek olarak incelenen müfessirlerin besmele ile sûre aralarında nazımsal vurguyla irtibat kurmaları ve tasavvufî yorumlar ortaya koymaları söz konusu faaliyetin fıkıhtan bağımsız bir şekilde meydana geldiğini ortaya çıkarmıştır. En nihayetinde sûre başlarındaki besmelelerin münferit yorumlanmasının kendi içinde bir gelenek oluşturduğu fark edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir , Besmele , Hîrî , Kuşeyrî , Bikāî , Bitlisî , Şirbînî , Aliyyü’l-Kārî.

A Comparative Analysis of the Exegetical Foundations of Interpretations of the Independent Basmala at the Beginning of Sūras

Öz

Basmala, definitively present in the Qurʿān as the 30th verse of Sūrat al-Naml, has historically been examined in Islamic exegetical tradition primarily within the framework of the musḥaf arrangement, particularly in tafsīr works written after the formation of madhabs. These analyses have largely focused on the basmala in the context of exegetical introductions or Sūrat al-Fātiḥa, rather than its specific placement in Sūrat al-Naml. Although numerous studies have been conducted on the importance of the basmala, individual and systematic explanations of the basmala at the beginnings of sūrahs have been limited to a small number of exegetes. The individual interpretation of the basmala at the start of sūrahs has been evaluated within the framework of the exegetes' juristic identities; however, the underlying motivations for this practice have not been fully clarified. This study aims to uncover the motivations driving exegetes to individually interpret the Basmala. The research selects as samples exegetes with diverse juristic orientations, such as al-Hīrī, al-Qushayrī, al-Nasafī, al-Biqāʿī, al-Bitlisī, al-Nahjivānī, al-Shirbīnī, ʿAlī al-Qārī, examines their individual and systematic interpretations of the basmala using a comparative and analytical approach. The findings reveal that the motivation behind these exegetes' individual interpretations of the basmala is not primarily rooted in their juristic identities. Instead, their sufi inclinations, their understanding of contextual relationships (munāsabāt), and particularly the historical legacy of the Nīshābūr tafsīr circle played a significant role in this regard. Ultimately, the individual interpretation of the basmala is recognized as having established its own tradition within Islamic exegesis.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr , Basmala , al-Hīrī , al-Qushayrī , al-Biqāʿī , al-Bitlisī , al-Shirbīnī , ʿAlī al-Qārī.

Kaynakça

• Akman, Mustafa. “Ali b. Sultan el-Kârî”. Mâtürîdî Öncüler Mâtürîdî Kelam Düşüncesinin Kurucuları ve Meşhur Alimleri. ed. Özden Kanter. İstanbul: Kitâbî Yayınları, 2023.
• Akpınar, Ali. “İşârî Tefsir ve Kuşeyrî (ö. 465/1072)’nin Besmele Tefsiri”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 3/9 (2002), 53-92.
• Aliyyü’l-Kārî, Nureddîn Ali b. Muhammed. Envâru’l-Ḳurʾân ve esrâru’l-Furḳān. thk. Nâci Süveyd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984.
• Arslan, Adnan. “Bikâî’nin Nazmu’d-Dürer Tefsirinde Münâsebet İlmi’ne Dair Bir İnceleme: 30. Cüz Özelinde”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 5/1 (2021), 278-297. https://doi.org/10.31121/tader.857537
• Ateş, Süleyman. İşârî Tefsir Okulu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
• Bikāî, Burhânüddîn. Naẓmü’d-dürer fî tenâsübi’l-âyât ve’s-süver. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1984.
• Bikāî, Burhânüddîn. Naẓmü’d-dürer fî tenâsübi’l-âyât ve’s-süver. thk. Abdurrezzak Gālib el-Mehdî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1995.
• Bikāî, Burhâneddîn. Meṣâʿidü’n-naẓar li’l-işrâf ʿalâ maḳāṣıdi’s-süver. thk. Abdüssemî‘ Muhammed Haseneyn Riyad: Mektebetü’l-Meârif, 1987.
• Bitlisî, Hüsameddin Ali. Câmiʿu’t-tenzîl ve’t-teʾvîl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehit Ali Paşa Nüshası, 109-112.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Tefsîru rûḥuʼl-beyân. Lübnan: İhyâü’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Can, Ali. “Aliyyü’l-Kârî’nin Envâru’l-Kur’ân ve Esrâru’l-Furkân Adlı Tefsirinde Besmele Yorumu”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/2 (2012), 37-66.
• Çalışkan, İsmail. “Tefsir/Kıraat İlmi”. Tarihte Müslümanlar Eş Zamanlı Bir Tarih Yazımı. ed. İrfan Aycan. Ankara: Otto Yayınları, 2020.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan. “Şirbînî, Hatîb”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 39/189-191. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Cessâs, Ebû Bekir er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Muhammed Sâdık el-Kumhâvî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1405.
• Çetin, Esma. “Hüsameddin Ali el-Bitlisî’nin Câmi‘u’t-Tenzîl ve’t-Tevil Adlı Tefsirinin Mu-kaddimesi: Tahkik ve İnceleme”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43/43 (2017), 35-60.
• Çetin, Esma. Hüsâmeddin Ali el-Bitlisî’nin Tefsir ve Te’vil Anlayışı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2021.
• Çol, Muhammet. “II. Abdülhamid Dönemi Âlimlerinden Mûsâ Kâzım Efendi ve Sûre-i İhlâs ve Alak Tefsirleri Risalesi”. Abdülhamid Dönemi Osmanlı Coğrafyasında İslâmî İlimler. ed. Hidayet Aydar vd. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Çol, Muhammet. Ömer en-Nesefî ve et-Teysîr fi’t-Tefsîr’i. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Coşkun, Muhammed. Tefsirin İlk Çağları (Kur’ân Yorumunun Hazırlık ve Oluşum Dönemleri). İstanbul: İFAV, 2019.
• Demirci, Muhsin. “el-Hatib eş-Şirbini ve Tefsiri”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1986), 385-399.
• Esnemez, Hüseyin. Müfessir İsmail el-Hîrî ve el-Kifâye fi’t-Tefsîr Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Görener, İbrahim. “Hîrî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/124-125. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Gür, Süleyman. “Osmanlı Tefsir Geleneğinde Besmele Risaleleri Literatürü”. FSM İlmi Araş-tırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 12 (2018), 405-477. https://doi.org/10.16947/fsmia.502293
• Hîrî, Ebû Abdurrahman İsmail b. Ahmed. el-Kifâye fi’t-tefsîr. İstanbul: Köprülü Kütüphane-si, Fazıl Ahmed Paşa, 145-146.
• Hîrî, Ebû Abdurrahman İsmail b. Ahmed. Vücûhü’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. thk. Fâtıma Yusuf el-Hıyemî. Dımaşk: Dâru’s-Sekā, 1996.
• Kara, Necati. Bikâî ve Tefsirindeki Metodu. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1994.
• Kaya, Ali. “Besmelenin Sûre Muhtevasıyla Yorumu: Ömer Nesefî ve Bikâî Örneği”. Eskiyeni 46 (2022), 337-363. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1015907
• Kaya, Mehmet. “Tefsir Ekolleri Perspektifinden Kur’an’ın Çok Boyutlu Yorumu: Besmele Örneği”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/27 (2015), 83-116. https://doi.org/10.14395/huifd.65170
• Kaya, Münir Yaşar. “Besmelenin Ayet Olması ile İlgili Tartışmalar ve Fıkhî Hükümlere Etkisi”. Kocatepe İslami İlimler Dergisi 5/2 (2022), 295-317.
• Keskin, Neslihan Koç. “I.Abdülhamit’in Şehzadelerinin Bed’-i Besmele Törenini Anlatan Enderûnlu Fâzıl’ın Sûrnâme-i Şehriyâr’ı Üzerine”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 27 (2010), 149-186.
• Koçyiğit, Hikmet. “Hicrî Beşinci Asır Nîşâbûr’da Tefsir Otoriteleri ve Tefsire Katkıları”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 67/67 (2024), 28-54. https://doi.org/10.15370/maruifd.1564919
• Kurt, Yaşar. “Ni‘metullah b. Mahmûd”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 33/132-133. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Kurt, Yaşar. Ni’metullah Nahcivânî ve Tasavvufî Tefsiri. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Leṭâʾifü’l-işârât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Mukātil b. Süleyman. Tefsîru Muḳātil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmut Şehhâte. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî, 2002.
• Mücâhid b. Cebr. Tefsîru’l-İmâm Mücâhid b. Cebr. thk. Muhammed Abdusselâm Ebü’n-Nîl. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-İslâmî el-Hadîse, 1989.
• Nahcivânî, Nimetullah. el-Fevâtiḥü’l-ilâhiyye ve’l-mefâtiḥü’l-ġaybiyye. İstanbul: Matbaatü’l-Osmâniyye, 1325.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer. et-Teysîr fi’t-tefsîr. thk. Mâhir Edîb Habbûş vd. Beyrut: Dâru’l-Lübâb, 2019.
• Özel, Ahmet. “Ali el-Kârî”. TDV İslâm Ansiklopedisi. 2/403-405. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Özel, Mustafa. “Midhat Paşa’nın Besmele ve Fatiha Tefsiri”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 3/2 (2003), 269-272.
• Peker, Hidayet. “İbn Hazm’ın İlimler Tasnifi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/1 (2009), 319-329.
• Sadıksoy, Abdullah. Nahçivânî’nin Tefsir Yöntemi. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Saʿlebî, Ebû İshâk. el-Keşf ve’l-beyân ʿan tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Salah b. Sâlim vd. Cidde: Dâru’t-Tefsîr, 2010.
• Saleh, Walid. The Formation of the Classical Tafsır Tradition: The Qurʾān Commentary of al-Thaʿlabī. Leiden-Boston: E. J. Brill, 2004.
• Sevgi, Ahmet. “Molla Câmî’nin Besmele Şerhi ve Türk Edebiyatına Tesirleri”. Selçuk Üni-versitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 5 (1999), 1-50.
• Süyûtî, Celâluddîn. el-İtḳân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2015.
• Şirbînî, Hatîb. es-Sirâcü’l-münîr fi’l-iʿâne ʿalâ maʿrifeti baʿḍı meʿânî kelâmi rabbine’l-ḥakîmi’l-ḫabîr. Mısır: Bulak Amiriyye Matbaası, 1285.
• Temizkan, Abdullah. “Şirbînî’nin Sûrelere Göre Besmele Tefsiri”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22/1 (2020), 1-15.
• Turan, Abdülbaki. “Kuşeyri ve Letaifu’l-işarat İsimli Tefsiri”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/4 (1991), 35-54.
• Uludağ, Süleyman. “Giriş: Kuşeyrî’nin Hayatı ve Risâlesi”. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyri Risalesi. hzr. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2021. 11-78.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed. el-Vesîṭ fî tefsîri’l-Ḳurʾâni’l-mecîd. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd vd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1994.
• Yıldız, İbrahim. “Ebû İshâk ez-Zeccâc’ın Esmâ-i Hüsnâ ve Besmele Hakkında İki Eseri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/1 (2015), 33-64.
• Yıldız, İbrahim. “Hacı Bektâş-ı Velî’nin Besmele Tefsiri İsimli Eserinin Kaynak ve Yöntem Açısından Değerlendirilmesi”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/1 (2020), 153-188.
• Zerkeşî, Bedreddîn. el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2006.