Mâtürîdî Kelâm Düşüncesinde Astroloji Eleştirileri

Yıl 2023, Cilt: 32 Sayı: 2, 279 - 309, 22.12.2023

Muhammet Koçak

https://doi.org/10.51447/uluid.1354031

Öz

Bu çalışmada, İslâm inanç esaslarının tespit ve muhafazası için tesis edilmiş Kelâm ilminin, akaid-kelâm literatüründe kendisine değinilecek derecede nazar-ı dikkate aldığı ve tarih boyunca güncelliğini koruyarak inananların zihinlerinde şüphe oluşturan bir ilim olarak gördüğü astroloji ve astrologlara yönelttiği eleştiriler incelenecektir. Bu kapsamlı konu, sınırlanması bakımından özellikle Mâtürîdî kelâm ekolünün tespit edilebilen yaklaşımları çerçevesinde ele alınacaktır. Çalışmanın giriş bölümünde kelâm düşünce tarihi içinde astroloji çerçevesinde çalışmaya hazırlayıcı birtakım bilgiler sunulacak ve çalışmanın, klasik kaynak incelemesi aracıyla elde edilen verilerinin betimsel analizinin sunulduğu bir yöntem takip edilecektir. Birinci bölümde astroloji ve ilgili terkiplerin kavramsal olarak tahlili yapılacaktır. Ardından ʿilm-i aḥkâm-ı nücûm olarak da anılan bu ilmin, ilimler hiyerarşisindeki yeri ve meşruiyetine dair düşünceler ortaya konulacaktır. Akabinde arka plana dair bir izah olması bakımından İslâm öncesi ve İslâmî dönem itibariyle konunun tarihi süreci kısaca sunulacaktır. İkinci bölümde Mâtürîdî kelâm düşüncesinde astrolojiye dair yaklaşımlar ve eleştiri noktaları belirlenerek kelâmcılar nazarında bu ilmin konumu ve taraftarlarına dair tutumlar ifade edilecektir. Mâtürîdî kelâmında, astroloji ve astrologlara yönelik ortaya konulan eleştiriler ve tespit edilen bulgular; bilgi, âlem/kozmoloji, Allah ve nübüvvet tasavvuru noktasında belirlenen başlık ve alt başlıklar çerçevesinde incelenecektir. Sonuç olarak çalışma, bilgi teorisi, âlemin kıdemi, Allah dışında ilahlar kabulü ve nübüvvetin inkârı şeklinde ortaya çıkan bulguların ifadesi ve yeni çalışma önerilerini içeren sonuç kısmıyla tamamlanacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Astroloji/ʿİlm-i aḥkâm-ı nücûm, Astronomi/ʿİlm-i felek, Mâtürîdîlik, Münecci-me/Eflâkiyye.

Criticisms of Astrology in Māturīdī Theology

Öz

In this study, the criticisms of the science of Kalām, which was established to determine and preserve the principles of Islamic belief, against astrology and astrologers, have been taken into consideration to the extent that it has been mentioned in the ʿaqāʾid-kalām literature and which has remained up-to-date throughout history and created doubt in the minds of believers, will be examined. The subject will be discussed, especially within the framework of the existing approaches of the Māturīdī school. In the introductory part of the study, preparatory information will be presented within the framework of astrology. Then, the method of the study, which is a cultural research, will be presented. This includes the descriptive analysis of the data obtained through the classical source document review tool. In the first part, a conceptual analysis of astrology and related compounds will be made. Then, the place and legitimacy of this science, which is also known as ʿIlm aḥkām al-nujūm, in the hierarchy of sciences will be revealed. Afterwards, the process of the issue in pre-Islamic and Islamic periods will be briefly presented. In the second part, the approaches and criticisms of astrology in the thought of Māturīdī kalām will be determined and the position of this science and its supporters will be expressed in terms of theologians. Criticisms of astrology and astrologers in Māturīdī theology; knowledge, universe/cosmology and God’s vision will be examined under the headings determined. As a result, the study will be completed with the conclusion part, which includes the expression of the findings such as the seniority of the world, the acceptance of gods other than Allah and the denial of prophecy.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Astrology/ʿIlm aḥkām al-nujūm, Astronomy/ʿIlm al-falak, al-Māturīdīyya, Munajjima/al-Aflakiyya.

Kaynakça

• Acı, Ahmet. Fârâbî ve İbn Sînâ’nın Astroloji Reddiyeleri. Eskişehir: Osmangazi Üniversitesi, Sos-yal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Âmidî, Seyfüddin. Ġāyetü’l-merâm fî ʿilmi’l-kelâm. thk. Hasan Mahmud Abdullatif. Kahire: Vizaretü’l-evkaf, 1971.
• Aydın, Hasan. “Kozmolojik Temelleri Işığında İhvân es-Safâ’da Astroloji ve Astrolojinin Meşruluğu Sorunu”. Kelam Araştırmaları Dergisi 9/1 (2011), 179-198.
• Bâkıllânî, Ebû Bekir Muhammed b. Tayyib, Kitâbü Temhîdi’l-evâʾil ve telḫîṣi’d-delâʾil. thk. İmadudin Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü Kütübi’s-Sekafiyye, 1987.
• Balhı, Abu Ma’shar. The Great Introduction to the Science of Astrology: Al-Mudkhal al-kabir ila ilm ahkam al-nujum, ed. Fuat Sezgin. Frankfurt: Johann Wolfgang Goethe University, 1985.
• Beyzâvî, Kâdî Ebû Said Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Tavâliʿu’l-envâr: Kelâm Metafiziği, çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014
• Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail b. İbrahim. Ṣaḥîḥu’l-Buḫârî. thk. Muhibbuddîn el-Hatîb. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’s-Selefiyye, 1980.
• Campion, Nicholas. Astrology and Cosmology in the World Religions. New York and London: New York University Press, 2012.
• Cevizci, Ahmet. Paradigma Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayıncılık, 4. Basım, 2013.
• Cevziyye, İbn Kayyım. Miftâḥu dâri’s-saʿâde. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Çelebi, İlyas. “Yıldıznâme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 43/545-547. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Çelebi, İlyas. “Zâyirçe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/160-162. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan. İlimlerin Sayımı. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 7. Basım, 2022.
• Fârâbî, Ebû Nasr Muhammed b. Muhammed b. Tarhan. “Astroloji Hakkında Doğru ve Yanlış Bilgiler”. çev. Mahmut Kaya. İslam Filozoflarından Felsefe Metinleri. haz. Mahmut Kaya. 183-192. İstanbul: Klasik Yayınları, 2010.
• Fehd, Tevfik. “İlm-i Ahkâm-ı Nücûm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/124-126. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Fehd, Tevfik. “İlm-i Felek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/126-129. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Hemedânî, Kadı Abdülcebbar b. Ahmed, Şerhu’l-Usûli’l-hamse: Muʿtezile’nin Beş ilkesi, çev. İlyas Çelebi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Hill, Donald R.. Gökyüzü ve Bilim Tarihi-İslam Bilim ve Teknolojisi. çev. Atilla Bir - Mustafa Kaçar. İstanbul: Boyut Yayıncılık, 2011.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed. Mukaddime. çev. Süleyman Uludağ. 3 Cilt. İstanbul: Dergah Yayınları, 2018.
• Karadaş, Cağfer. Kelam Düşüncesinde Allah ve Âlem Anlayışları -Mu’tezile, Eş’ariyye, Mâtürîdiyye-. Ankara: Anadolu Ay Yayınları, 2022.
• Mardinî, Yusuf Sıdkî. Mesîru Umûmi’l-Muvahhidîn Şerh u Terceme-i Kitâb-ı İhyâu Ulûmi’d-Dîn. 11 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbu’t-Tevḥîd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 4. Basım, 2018.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd: Tevhid İnancının Aklî Temelleri. çev. Tahir Uluç. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Morelon, Régis. “İslam Astronomisinin Genel Bir İncelemesi”. çev. Habip Türker - Cemile İpar. İslam Bilim Tarihi I. ed. Rüşdi Raşid. 15-37. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
• Murtaza, Şerif, Emâli’l-Murtażâ-Ġurerü’l-fevâʾid ve Dürerü’l-Ḳalâʾid. 2 Cilt. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrahim. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2004.
• Nasr, Seyyid Hüseyin. İslâm Kozmoloji Öğretilerine Giriş. çev. Nazife Şişman. İstanbul: İnsan Yayınları, 1985.
• Nesefî, Ebü’l-Berekât. İslâm İnancının Ana Umdeleri: el-Umde fi’l-Akâid. çev. Temel Yeşilyurt. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Baḥru’l-kelâm. thk. Veliyyüddin Salih Ferfur. Dımaşk: Mektebetü Dâri’'l-Ferfûr, 3. Basım, 2000.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tevhidin Esasları: Kitâbü’t-Temhîd li kavâidi’t-tevhîd. çev. Hülya Alper. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebṣiratü’l-edille fî uṣûli’d-dîn. 2 Cilt. Ankara: DİB Yayınları, 2. Basım, 2004.
• Partridge, Eric. Origins: A Short Etymological Dictionary of Modern English. London and New York: Routledge Taylor and Francis Group, 2006.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. en-Nübüvvât ve mâ yeteʿallaḳu bihâ. Kahire: Mektebetü’l-Külliyati’l-Ezheriyye, 1986.
• Sâbûnî, Nûreddin. el-Kifâye fi’l-hidâye. thk. Muhammed Aruçi. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2013.
• Saliba, George. “Astronomy and Astrology in Medieval Arabic Thought”. Les Doctrınes de la Science de L’antıquıte a L’âge Classıque. ed. Roshdi Rashed- Joël Biard. 131-164. Leuven: Pee-ters Publishers, 1999.
• Sâlimî, Ebû Şekûr. et-Temhîd fî beyâni’t-tevḥîd. Ankara - Beyrut: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• Sezgin, Fuat. İslam’da Bilim ve Teknik. 5 Cilt. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, 2008.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdülkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-Nihal: Dinler, Mezhepler ve Felsefi Sistemler Tarihi. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• Taşköprîzâde, Ebü’l-Hayr İsâmüddin Ahmed Efendi. Mevżûʿâtü’l-ʿulûm. çev. Kemaleddin Mehmed Efendi. 2 Cilt. Dersaâdet: İkdam Matbaası, 1895.
• Tehânevî, Muhammed b. Aʿlâ b. Ali el-Fârûkî el-Hanefî. Keşşâfu ıṣṭılâḥâti’l-fünûn ve’l-ʿulûm. 2 Cilt. Lübnan: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelâm Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM Yayınları, 4. Basım, 2015.
• Uyar, Tevfik. “Astroloji Sözdebilimi ve Toplum için Yarattığı Tehditler Üzerine Bir Tartış-ma”. Yükseköğretim ve Bilim Dergisi 6/1 (2016), 50-60.
• Üsmendî, Alâüddîn. Lübâbü’l-Kelâm: Mâtürîdî Kelâmının Özü. çev. Murat Kaan Kıvılcım. İstan-bul: Endülüs Yayınları, 2021.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Heyûlâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/295-296. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.