İbn Mâlik’in Zemahşerî’ye Yönelik Eleştirilerine Ebû Hayyân’ın Yaklaşımı

Yıl 2024, Cilt: 33 Sayı: 1, 85 - 109, 29.06.2024

Abdulkadir Kişmir

https://doi.org/10.51447/uluid.1434078

Öz

Bu makale, nahiv tarihinde önemli bir yere sahip İbn Mâlik’in (ö. 672/1274) kendisinden yaklaşık bir asır önce yaşamış, nahiv ve tefsir ilminde araştırma yapanların kendisine çokça atıfta bulunduğu Zemahşerî’ye (ö. 538/1144) yönelttiği nahvî eleştirilerini ve nahvin yanı sıra fıkıh, tefsir, kıraat, hadis gibi birçok farklı alanda eserleriyle ön plana çıkan Ebû Hayyân el-Endelüsî’nin (ö. 745/1344) bu eleştirilere yaklaşımını irdelemeyi amaçlar. Ebû Hayyân, el-Baḥru’l-muḥîṭ adlı tefsirinde, Zemahşerî’yi, nahvin genel kural ve kaidelerinin dışına çıkarak âyetleri çarpıttığı ve zorlama yorumlara bıraktığını ifade etmekle birlikte, et-Teẕyîl ve’t-tekmîl fî şerḥi Kitâbi’t-Teshîl eserinde aynı itikâdî yönelimi paylaştığı İbn Mâlik’in, Zemahşerî’ye yönelik bazı nahvî eleştirileri karşısında Zemahşerî’ye hak verdiği görülür. Bir yönüyle Ebû Hayyân’ın olgun ilmî şahsiyetine işaret eden bu durum başka bir açıdan esas aldığı ilmî metodolojinin sağlamlığını gösterir. İbn Mâlik’in Şerḥu’t-Teshîl ve onun şerhi olarak kaleme alınan Ebû Hayyân’ın et-Teẕyîl ve’t-tekmîl fî şerḥi Kitâbi’t-Teshîl eserleriyle sınırladığımız bu çalışma kanaatimizce nahiv tarihindeki derinliğe ve zenginliğe işaret etmektedir. Ayrıca itikâdî sınırları aşan tartışmaları gün yüzüne çıkartması bu çalışmayı önemli kılan hususlardandır.

Anahtar Kelimeler

Eleştiri, Arap Dili, Nahiv, Zemahşerî, İbn Mâlik, Ebû Hayyân

Abū Ḥayyān’s Approach to Ibn Mālik’s Criticisms of al-Zamakhsharī

Öz

This article aims to examine the grammatical criticisms directed by Ibn Mālik (d. 672/1274), who holds an important place in the history of naḥw (Arabic grammar), towards al-Zamakhsharī (d. 538/1144), a scholar who lived approximately a century before him and was frequently referred to by researchers in the fields of naḥw and tafsīr (Qurʾānic exegesis). It also intends to analyze the approach of Abū Ḥayyān al-Andalusī (d. 745/1344), a prominent figure known for his works in various fields including naḥw, fiqh (Islamic jurisprudence), tafsīr, qirāʾāt(Recitation of the Qurʾān) and ḥadīth, to these criticisms. In his tafsīr titled al-Baḥr al-Muḥīṭ, Abū Ḥayyān accuses al-Zamakhsharī of deviating from the general rules and principles of naḥw by distorting verses and resorting to forced interpretations. However, in his work al-Tadhyīl wa-al-Takmīl fī Sharḥ Kitāb al-Tashīl, Abū Ḥayyān, sharing the same doctrinal orientation as Ibn Mālik, is seen to agree with Zamakhsharī in response to certain syntactic criticisms directed at Zamakhsharī by Ibn Mālik. This situation, which in one respect points to Abū Ḥayyān’s mature scientific personality, in another aspect shows the soundness of the scientific methodology on which he is based. By focusing on Ibn Mālik’s Sharḥ al-Tashīl and Abū Ḥayyān’s al-Tadhyīl wa-al-Takmīl fī Sharḥ Kitāb al-Tashīl as the main sources, this study, in our opinion, points to the depth and richness of naḥw history. Additionally, its ability to bring to light discussions that transcend doctrinal boundaries is one of the significant aspects that make this study noteworthy.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language, Naḥw, al-Zamakhsharī, Ibn Mālik, Abū Ḥayyān, Criticism

Kaynakça

• Alâî, Salâhuddîn Halîl b. Keykeldî. el-Fuṣûlu’l-mufîde fî’l-vâvi’l-mezîde. thk. Hasen Mûsâ eş-Şâir. Amman: Dâru’l-Beşîr, 1990.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî el-Endelüsî. el-Baḥru’l-muḥîṭ. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1999.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî el-Endelüsî. et-Teẕyîl ve’t-tekmîl fî şerḥi Kitâbi’t-Teshîl. thk. Hasen Hindâvî. 14 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1997.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî el-Endelüsî. İrtişâfu’ḍ-ḍarab min lisâni’l-ʿArab. thk. Recep Osmân Muhammed. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1998.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn b. Muhammed. Lümeʿu’l-edille. thk. Saîd el-Afgānî. Suriye: Matbaatü’l-Câmiʿati’s-Sûriyye, 1958.
• Enbârî, Ebü’l-Berekât Kemâlüddîn b. Muhammed. el-İnṣâf fî mesâʾili’l-ḫilâf beyne’n-naḥviyyîne’l-Baṣriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2012.
• Ezherî, Zeynüddîn Hâlid b. Abdillâh. Şerḥu’t-Taṣrîḥ ʿala’t-Tavḍîḥ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Ferezdak, Ebû Firâs Hemmâm b. Gālib b. Saʿsaʿa et-Temîmî. Dîvânu Ferezdaḳ. thk. Abdullâh es-Sâvî. Mısır: Matbaʿatu’s-Sâvî, 1936.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd. Meʿâni’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Yûsuf Necâtî - Muhammed Alî en-Neccâr. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’s-Surûr, ts.
• Hazimî, Ahmed b. Ömer. Fetḥu rabbi’l-beriyye fî şerḥi naẓmi’l-Âcurrûmiyye. Mekke: Mektebetü’l-Esedî, 2010.
• İbn Akīl, Bahâuddin Abdullâh. Şerḥu İbn ʿAḳīl ʿalâ Elfiyye İbn Mâlik. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 2012.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osmân. el-Lümaʿ fi’l-ʿArabiyye. thk. Fâiz Fâris. Kuveyt: Dâru’l-Kütübi’s-Sekâfiyye, ts.
• İbn Haşşâb, Abdullâh b. Ahmed. el-Mürtecel fî şerḥi’l-Cümel. thk. Alî Haydar. Dımaşk, 1982.
• İbn Hişâm, Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf. Muġni’l-lebîb ʿan kütübi’l-eʿârîb. thk. Fahruddîn Kabâve. İstanbul: Dâru’l-Lubâb, 2018.
• İbn Hişâm, Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf. Şerḥu Şuẕûri’ẕ-ẕeheb fî maʿrifeti kelâmi’l-ʿArab. thk. Abdulganî ed-Dakr. Dımaşk: eş-Şeriketü’l-Müttahidetü li’t-Tevzî, 1984.
• İbn Mâlik, Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh et-Tâî el-Endelüsî. Şerḥu’t-Teshîl. thk. Abdurrahmân es-Seyyid, Muhammed Bedevî. 4 Cilt. Kahire: Dâru Hecer, 1990.
• İbn Sâiğ, Muhammed b. el-Hasen. el-Lemḥa fî şerḥi’l-mulḥa. thk. İbrâhîm b. Sâlim es-Sâidî. 2 Cilt. Medîne: Câmiʿatü’l-İslâmiyye, 2004.
• İbn Yaʿîş, Ebü’l-Bekâ Muvaffakuddîn Yaʿîş b. Alî. Şerḥu’l-Mufaṣṣal. thk. İmîl Bedî Yaʿkūb. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbnü’d-Demâmînî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Bedruddîn. Taʿlîḳu’l-ferâid ʿalâ Teshîli’l-fevâʾid. thk. Muhammed b. Abdirrahmân. 4 Cilt. y.y., 1983.
• İbnü’l-Esîr, Mecdüddîn Mübârek b. Esîruddîn Muhammed. el-Bedîʿ fî ʿilmi’l-ʿArabiyye. thk. Fethî Ahmed Alâeddîn. 2 Cilt. Mekke: Câmiʿatü Ümmi’l-Kurâ, 1999.
• İbnü’l-Verrâk, Ebü’l-Hasen Muhammed b. Abdillâh. ʿİlelü’n-naḥv. thk. Mahmûd Câsim Muhammed ed-Dervîş. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 1999.
• İbnü’s-Serrâc, Ebû Bekr b. Muhammed b. es-Serî. el-Uṣûl fi’n-naḥv. thk. Abdulhüseyn el-Fetlî. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Kafes, Mahmut. “Ebû Hayyân el-Endelüsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/152-153. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Murâdî, Bedruddîn Hasen b. Ümmü Kāsım. el-Cene’d-dânî fî ḥurûfi’l-meʿânî. thk. Fahruddîn Kabâve - Muhammed Nedîm Fâzıl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• Murâdî, Bedruddîn Hasen b. Ümmü Kāsım. Tevḍîḥu’l-meḳâṣıd ve’l-mesâlik bi şerḥi Elfiyye İbn Mâlik. thk. Abdurrahmân Alî Süleymân. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 2008.
• Müberrid, Ebü’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd. el-Muḳteḍab. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 2013.
• Nâziru’l-Ceyş, Muhammed b. Yûsuf b. Ahmed. Temhîdu’l-ḳavâʿid bi şerḥi Teshîli’l-fevâʾid. thk. Alî Muhammed Fâhir. 11 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2007.
• Öztürk, Mustafa - Mertoğlu, M. Suat. “Zemahşerî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/235-238. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Sabbân, Ebü’l-İrfân Muhammed b. Alî. Ḫâşiyetu’ṣ-Ṣabbân ʿalâ şerḥi’l-Üşmûnî ʿalâ Elfiyye İbn Mâlik. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osman b. Kanber. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1988.
• Sîrâfî, Ebû Sâîd el-Hasen b. Abdillâh. Şerḥu ebyâti Sîbeveyhi. thk. Muhammed Alî er-Rîh Hâşim. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, 1974.
• Sîrâfî, Ebû Sâîd el-Hasen b. Abdillâh. Şerḥu Kitâbi Sîbeveyhi. thk. Ahmed Hasen Mehralî, Alî Seyyid Alî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr. el-İḳtirâḥ fî uṣûli’n-naḥv ve cedelihi. thk. Mahmûd b. Yûsuf Feccâl. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2013.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Hemʿu’l-hevâmiʿ fî şerḥi Cemʿi’l-cevâmiʿ. thk. Ahmed Şemsuddîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ. el-Meḳāṣıdu’ş-şâfiye fî şerḥi ḫulâṣati’l-Kâfiye (Şerḥi Elfiyye İbn Mâlik). thk. Muhammed es-Seyyid Osmân. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Şihâb, Muhammed Ahmed. “Ḥumeyd el-Erḳad: Ḥayâtuhû vemâ tebḳā min şiʿrihî”. Merkezu Cumati’l-Mâcid li’s-Sekâfe ve’t-Türâs 18/71 (2010), 136-118.
• Turan, Abdülbaki. “İbn Mâlik et-Tâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/169-171. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhim b. es-Serî. Meʿâni’l-Ḳurʾân ve iʿrâbuhu. thk. Abdulcelîl Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1988.
• Zeccâcî, Ebü’l-Kāsım Abdurrahmân b. İshâk. Lâmât. thk. Mâzin el-Mübârek. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1985.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ʿan ḥaḳāʾiḳi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-eḳāvîl fî vucûhi’t-teʾvîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1986.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. el-Mufaṣṣal fî ṣanʿati’l-iʿrâb. thk. Alî Ebû Milhim. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1993.
• Zülisba el-Advânî, Hursân b. Muharris. Dîvânu Ẕi’l-iṣbaʿ el-ʿAdvânî. thk. Abdulvehhâb Mu-hammed Alî - Muhammed Nâif ed-Düleymî. Musul: Matbaatu’l-Cumhûr, 1973.