The Reflections of the Actions of Naṣr b. Sayyār, Governor of Khurāsān, on the ʿAbbāsid Revolution

Yıl 2024, Cilt: 33 Sayı: 2, 131 - 157, 27.12.2024

Yunus Akyürek

https://doi.org/10.51447/uluid.1539792

Öz

A long-lasting social movement, the ʿAbbāsid revolution was supported by Arab tribes in the province of Iraq who opposed the Umayyads, as well as by Arab warriors who were assigned to the conquests of Khurāsān, Sīstān, Tukhāristān, and Transoxiana (Mā Warā al-nahr), gradually settled in these regions over time, and forced to suppress various rebellions, along with the local Ajams in Khurāsān who were dissatisfied with Umayyad rule, and the Khārijite and Shīʿa factions. In this article, the relationship between the last Umayyad governor of Khurāsān, Abū al-Layth Naṣr ibn Sayyār ibn Rāfiʿ al-Laythī (d. 131/748), and the ʿAbbāsid revolution will be examined with a focus on the region of Transoxiana and the city of Marw. Despite Naṣr’s vast experience, insight, and efforts, along with many positive actions and effective measures, the revolution ultimately succeeded. The study will concentrate on the internal and external elements that led to this outcome. The research aims to focus on this particular point. An informed assessment of later events is greatly enhanced by exploring the background of the ʿAbbāsid revolution, a breaking moment in history. Using the qualitative research method and narrative research technique, the study is limited to the Khurāsān region, the Māverānaynehir region, which does not seem to have given strong support to the revolutionary movement, and the relations between Naṣr b. Sayyār and Abū Muslim al-Khurāsānī fought for the domination of Khurāsān through the city of Marw. The research, based on primary sources and the principle of impartiality, aims to develop a critical perspective on the reasons for the fall of the Umayyads and the principles of the success of the ʿAbbāsid revolution. In a general sense, it can be said that the positive practices and measures put forward by Naṣr and his political and military activities could only delay the revolution from achieving its goal for a while. Claims that the Turkish elements settled in Khurāsān and Transoxiana contributed significantly to the revolution should be treated with caution.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, ʿAbbāsid Revolution, Naṣr b. Sayyār, Abū Muslim al-Khurāsānī, Mā Warā al-nahr, Marw.

Horasan Valisi Nasr b. Seyyâr’ın İcraatlarının Abbâsî İhtilâline Yansımaları

Öz

Abbâsî ihtilâli, Irak eyaletinde yaşayan Emevî aleyhtarı Arap kabilelerin; Horasan, Sistân, Tohâristan ve Mâverâünnehir fetihlerinde görevlendirilen, süreç içerisinde buralara peyderpey yerleştirilen ve çeşitli isyanları bastırmaya zorlanan savaşçı Arap unsurların, yine Horasan’da yaşayan ve Emevî idaresinden memnun olmayan Acemler ile Hâricî ve Şiî bütün kesimlerin destek verdiği uzun soluklu toplumsal bir harekettir. Bu makalede Emevîlerin son Horasan Valisi Ebü’l-Leys Nasr b. Seyyâr b. Râfi‘ el-Leysî’nin (ö. 131/748) Abbâsî ihtilâli ile olan ilişkisi, Mâverâünnehir bölgesi ve Merv şehri üzerinden ele alınacaktır. Nasr’ın bütün tecrübe, feraset ve gayretine, pek çok müspet icraatına ve etkili tedbirler almasına rağmen ihtilâl gerçekleşmiştir. Araştırmada, ihtilâlin iç ve dış nedenleri üzerine odaklanılması amaçlanmıştır. Zira tarihin kırılma anlarından olan Abbâsî ihtilâlinin arka planına inilmesi, sonraki hadiselerin daha sağlıklı değerlendirilmesine önemli katkı sunacaktır. Nitel araştırma yöntemi, anlatı araştırması tekniğinin kullanıldığı çalışma; ihtilâl hareketini otuz yılı aşkın bir süre gizli ve açıktan destekleyen Horasan bölgesi, bu harekete güçlü bir destek vermediği anlaşılan Mâverâünnehir bölgesi ve Horasan hâkimiyeti için Merv şehri üzerinden mücadele eden Nasr b. Seyyâr - Ebû Müslim el-Horasânî ilişkileri ile sınırlandırılmıştır. Temel kaynakların ağırlıklı olarak kullanıldığı araştırma ile Emevîlerin yıkılma nedenleri ve Abbâsî ihtilâlinin başarıya ulaşma prensipleri üzerinden eleştirel bir bakış açısı geliştirilmesi hedeflenmiştir. Nasr’ın ortaya koyduğu müspet uygulama ve tedbirlerin, yürüttüğü siyasi ve askerî faaliyetlerin ihtilâlin hedefine ulaşmasını sadece bir süreliğine geciktirebildiği genel anlamda söylenebilir. Horasan ve Mâverâünnehir’de meskûn Türk unsurun süreci etkileyecek düzeyde ihtilâle katkı sunduğu iddiaları ise temkinle karşılanmalıdır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Abbâsî İhtilâli, Nasr b. Seyyâr, Ebû Müslim el-Horasânî, Mâverâünnehir, Merv.

Kaynakça

• Aḫbâru’d-Devleti’l-ʿAbbâsiyyeti ve fîhi aḫbâru’l-ʿAbbâs ve veledihî. thk. Abdülcebbâr el-Muttalibî – Abdülaziz ed-Dûrî. Beyrut: Dâru’t-Talî‘a, ts.
• el-Adevî, Ahmed. et-Tâʿûn fi’l-ʿaṣri’l-Ümevî: Ṣafaḥâtün mechûletün min târîḫi’l-Ḫilâfeti’l-Ümeviyye. Katar: el-Merkezü’l-Arabî li’l-Ebhâs ve Dirâseti’s-Siyâsât, 2018.
• Aksu, Ali. “(İmam İbrahim’in Ebû Müslim’e Gönderdiği Mektup Bağlamında) Abbâsî İhtilâl Hareketinde Etnik Grupların Rolü”. İSTEM 6/12 (2008), 53–70.
• Akyürek, Yunus. “Horasân Valisi Ḳuteybe b. Müslim el-Bâhilî İle İlişkilendirilen Katliam Ve Zulüm İddiaları”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 22/1 (Haziran 2018), 515-542. https://doi.org/10.18505/cuid.417935
• Akyürek, Yunus. “Emevîlerde Haccâc b. Yûsuf Döneminden İtibaren Mevâlîden Cizye Alınması ve Arka Planı”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/1 (2019), 331–351. https://doi.org/10.18505/cuid.543075
• Avcı, Casim, “Nisbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/142-144. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ. Fütûḥu’l-büldân. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, 1408/1987.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Süheyl Zükkâr – Riyâd ez-Ziriklî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417/1996.
• Bozkurt, Nahide. Oluşum Sürecinde Abbâsî İhtilâli. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Bozkurt, Nahide. “Nasr b. Seyyâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/415-416. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr. el-Beyân ve’t-tebyîn. 3 Cilt. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, 1423/2002.
• Dûrî, Abdülaziz. “İslâm’ın İlk Yıllarında Horasan’da Vergi Sistemi”. çev. Halil İbrahim Hançabay. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/22 (Aralık 2010), 211-223. https://doi.org/10.17335/suifd.42257
• Ebü’l-Fidâ’, el-Melikü’l-Müeyyed İmâdüddîn İsmâîl b. Ali. el-Muḫtaṣar fî târîḫi’l-beşer. 4 Cilt. Kahire: el-Matbaatü’l-Hüseyniyye, 1325/1906.
• Esin, Emel. İslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslam’a Giriş. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1978.
• Günaltay, Şemseddin. “Abbas Oğulları İmparatorluğunun Kuruluş ve Yükselişinde Türkle-rin Rolü”. Belleten 6/23-24 (1942), 177–205.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr eş-Şeybânî. Târîḫu Ḫalîfe b. Ḫayyâṭ. thk. Ekrem Ziyâ el-Umerî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1397/1977.
• İbn Abdirabbih, Ebû Ömer Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed. el-ʿİḳdü’l-ferîd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1404/1983.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Ali b. el-Hasen b. Hibetillah ed-Dımaşkī. Târîḫu medîneti Dımaşḳ. thk. Ömer b. Garâme el-Amravî. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn A‘sem, Ebû Muhammed Ahmed b. A‘sem el-Kūfî el-Ahbârî. Kitâbü’l-Fütûḥ. thk. Ali Şîrî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Edvâ’, 1411/1991.
• İbn Habîb, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Habîb el-Hâşimî. el-Muḥabber. thk. Eliza Lichtenstater. Beyrut: Dâru’l-Afâki’l-Cedîde, ts.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddîn Abdurrahmân b. Muhammed. Kitâbü’l-ʿİber ve dîvânü’l-mübtedeʾ ve’l-ḫaber fî târîḫi’l-ʿArab ve’l-Berber ve men âṣarahüm min zevi’ş-şeʾni’l-ekber. thk. Halîl Şehhâde. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1408/1987.
• İbn Havkal, Ebü’l-Kāsım Muhammed b. Ali en-Nasîbî el-Bağdâdî. Ṣûretü’l-arż. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1357/1938.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân el-Büstî. es-Sîretü’n-Nebeviyye ve aḫbâru’l-ḫulefâʾ li ibni Ḥibbân. thk. Hafız Seyyid Aziz Bey. 2 Cilt. Beyrut: el-Kütübü’s-Sakāfiyye, 3. Basım, 1417/1997.
• İbn Hurdâzbih, Ebü’l-Kāsım Ubeydullah b. Abdillah. Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik. Beyrut: Dâru Sâdır, 1306/1889.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Mısır: Dâru Hecer, 1418/1997.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. el-Maʿârif. thk. Servet Ukkâşe. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyye, 1413/1992.
• İbn Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed b. Ya‘kūb. Tecâribü’l-ümem ve teʿâḳıbü’l-himem. thk. Ebü’l-Kāsım İmâmî. Tahran: Dâru Surûş, 1379/1959.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillah Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘. eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ. thk. İhsân Abbâs. 8 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1388/1968.
• İbnü’l-Verdî, Ebû Hafs Zeynüddîn Ömer b. el-Muzaffer b. Ömer el-Bekrî el-Maarrî. Târîḫu İbni’l-Verdî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1996.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed el-Baġdâdî. el-Muntaẓam fî târîḫi’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Abdülkādir Atâ – Mustafa Abdülkādir Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Ali b. Muhammed el-Cezerî. el-Kâmîl fi’t-târîḫ. 13 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1385/1965.
• İstahrî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed el-Fârisî. Kitâbü’l-Mesâlik ve’l-memâlik. Beyrut: Dâru Sâdır, 1425/2004.
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Milli Kültürü. Ankara: Ötüken Neşriyat, 16. Basım, 1997.
• Konukçu, Enver, “Bir Akhun Prensi Tarhan Nizek”. Türkler. ed. Hasan Celal Güzel vd. 4/305-310. 21 Cilt. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Makdisî, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Bennâ. Aḥsenü’t-teḳāsîm fî maʿrifeti’l-eḳālîm. Kahire: Mektebetü Medbûlî, 1411/1991.
• Makdisî, Ebû Nasr el-Mutahhar b. Tâhir. el-Bedʾ ve’t-târîḫ. 6 Cilt. Port Said: Mektebetü’s-Sekāfeti’d-Dîniyye, ts.
• Mes‘ûdî, Ebü’l-Hasen Ali b. el-Hüseyn b. Ali . Mürûcü’ẕ-ẕeheb ve meʿâdinü’l-cevher. thk. Kemal Hasen Mer’î. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1425/2005.
• Narşahî, Ebû Bekr Muhammed b. Ca‘fer b. Zekeriyyâ. Târîḫu Buḫârâ. thk. Emin Abdülmecid Bedevî – Nasrullah Mübeşşir et-Tarazî. Kahire: Dâru’l-Maârif, 1385/1965.
• Nüveyrî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Abdilvehhâb b. Muhammed el-Bekrî et-Teymî el-Kureşî. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. thk. Muhammed Cabir Abdu’l-Ân el-Hînî. 33 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâ’ik el-Kavmiyye, 1423/2002.
• Ötenkaya, Yusuf. “Emevilere Karşı Abbasi Muhalefetinin İlk Evreleri”. History Studies 9/2 (2017), 171–185.
• Özdemir, Öznur. Abbâsî İhtilâli Modern Dönem Batı Literatürü: Teoriler & Ekoller. İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
• Sâmî, Şemseddin. Ḳāmûsü’l-aʿlâm. 6 Cilt. İstanbul: Mihrân Matbaası, 1306/1889-1316/1898.
• Shaban, Muhammad Abd al-Hayy Muhammad. The Abbasid Revolution. Cambridge: Cambridge University Press, 1970.
• Shaban, Muhammad Abd al-Hayy Muhammad. Islamic History: A.D.600-750 (A.H.132). London: Cambridge University Press, 1971.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf b. Kızoğlu et-Türkî el-Bağdâdî. Mirʾâtü’z-zamân fî târîḫi’l-aʿyân. thk. Muhammed Berekât vd. 23 Cilt. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1434/2013.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr . Târîḫu’r-rusül ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Türâs, 1387/1967.
• Togan, A. Zeki Velidi. Bugünkü Türkili (Türkistan) ve Yakın Tarihi. İstanbul: Enderun Kitabevi, 2. Basım, 1981.
• Togan, A. Zeki Velidi. Umûmî Türk Tarihine Giriş: (Cild I, En Eski Devirlerinden 16. Asra Kadar). İstanbul: Enderun Kitabevi, 3. Basım, 1981.
• Vloten, Geriof van. Emevi Devrinde Arab Hakimiyeti, Şia ve Mesih Akideleri Üzerine Araştırmalar. çev. Mehmed S. Hatiboğlu. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1986.
• Wellhausen, Julius. The Arab Kingdom and Its Fall. çev. Margaret Graham Weir. Calcutta: University of Calcutta, 1927.
• Yahaya, Mahayudin Hj. “The Social and Political Background of the ‘Abbasid Revolution: The Rise of the ‘Abbasid Caliphate”. International Journal of Humanities And Cultural Studies 2/3 (2015), 831-842.
• Ya‘kūbî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Ebî Ya‘kūb İshâk b. Ca‘fer. Târîḫu’l-Yaʿḳūbî. thk. Abdülemîr Mehnâ. 2 Cilt. Beyrut: Şeriketü’l-A’lemî, 1431/2010.
• Yâkūt, Ebû Abdillah Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillah el-Hamevî. Muʿcemü’l-büldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1416/1995.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Abbâsîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/31-48. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Yıldız, Hakkı Dursun. İslâmiyet ve Türkler. İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, 2011.
• Zehebî, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman et-Türkmânî ed-Dımaşkī. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîri ve’l-aʿlâm. thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmürî. 52 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1413/1993.