Ca‘ferî Fıkıh Usûlünde Tahkîk Ekolünün İcmâ Delili, İcmâın Hücciyyeti ve Klasik İcmâ Teorileri Hakkındaki Yaklaşımları

Yıl 2025, Cilt: 34 Sayı: 1, 99 - 117, 27.06.2025

Seracettin Eraydın

https://doi.org/10.51447/uluid.1617124

Öz

Bu çalışma, Ca‘ferî fıkıh usûlünde Tahkîk ekolünün icmâın hücciyyeti ve onun teorik arka planına dair yaklaşımlarını ele almaktadır. Şöyle ki Sünnî ve Ca‘ferî icmâ anlayışları arasında metodolojik ve kavramsal farklılıklar bulunmakta olup, Sünnî usûlde icmâ erken dönemde teorize edilip sistematikleştirilmişken, Ca‘ferî usûlde özellikle gaybet-i kübrâ sonrasında gelişmiştir. Ca‘ferî âlimler icmâı, masûm imamın görüşünü tespit etmeye yönelik bir delil olarak kabul etmektedir. Dolayısıyla klasik mezhep usûlünde icmâ, muhassal (imamın görüşüne dayalı) ve menkûl (başka bir âlim veya kaynağın naklettiği) olarak ikiye ayrılmaktadır. Tahkîk ekolü, özellikle muhassal icmâya dair duhûlî icmâ, lutuf kaidesi, teşerrüfî icmâ ve sezgisel icmâ olmak üzere dört teoriyi tartışmakta; bu teorilerin çoğunu geçersiz bulmakta ve bu türden icmâın nadiren gerçekleştiğini savunmaktadır. Menkûl icmâ konusunda ise Tahkîk ekolü, bu türden bir icmâın bağlayıcı bir delil olma niteliği taşımadığını ve imamın görüşünü yansıtma gücüne sahip olmadığını ileri sürmektedir. Neticede icmâın fıkıh ilmindeki konumu ve işlevi ile Tahkîk ekolünün bu konudaki yaklaşımlarının mezhep içinde hâkim anlayışı yansıtması, konu hakkında çalışmayı gerekli ve önemli kılmaktadır. Bu düşünceden hareketle Tahkîk ekolünün icmâ hakkındaki eleştirileri ile icmâın hücciyyet değeri ve gerçekleşme imkânına dair yaklaşımlarını karşılaştırma ve tahlîle dayalı bir şekilde detaylandıran çalışmamızda, ekolün icmâın teorik zemine şüpheci yaklaştığı ve sorgulama neticesinde onun kesin bir delil teşkil edemeyeceğini savunduğu görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku , Ca‘ferî , Usûl , İcmâ , İmâmet , Hüccet , Tahkîk Ekolü.

Etik Beyan

Bu çalışma 14.04.2023 tarihinde tamamlanan “Caʻferî Fıkıh Usûlünde Murtazâ el-Ensârî Ekolünün Delil Anlayışı” başlıklı doktoraz tezi esas alınarak hazırlanmıştır. This article is extracted from my doktorate dissertation entitled “evidence mentality of the Murtaḍā alAnṣārī school in jaʻfarı uṣūl al-fiqh” (Doctorate dissertation Bursa Uludağ University, Bursa/Türkiye, 2023).

The Evidence of Consensus (Ijmāʿ) in the Taḥqīq School within Jaʿfarī Jurisprudential Methodology, its Authority and Approaches to Classical Ijmāʿ Theories

Öz

This study examines the Taḥqīq school’s approach to ijmāʿ (consensus) within Jaʿfarī legal theory, focusing on its probative authority (ḥujjiyya) and theoretical foundations. While ijmāʿ is recognized in both Sunnī and Jaʿfarī traditions as the consensus of jurists, it emerged later in Jaʿfarī thought, particularly after the major occultation (ghayba al-kubrā). Unlike Sunnī jurists, Jaʿfarī scholars view ijmāʿ as a method to identify the opinion of the infallible Imām, emphasizing its role in revealing the Imām’s view over the mere agreement of jurists. Ijmaʿ in Jaʿfarī thought is divided into muḥaṣṣal (directly based on the Imām’s opinion) and manqūl (transmitted via other sources). The Taḥqīq school critiques various classical theories of ijmāʿ, including dukhūlī ijmāʿ, which assumes the Imām’s participation in juristic consensus, and the luṭf principle, which argues the Imām prevents error in consensus. Other theories, like tasharrufī ijmāʿ and intuitive ijmāʿ, propose direct or implicit communication with the Imām. Prominent Taḥqīq scholar Ansārī rejects most of these theories, claiming that ijmāʿ is rare or nearly nonexistent. The school also dismisses manqūl ijmāʿ as unreliable for legal reasoning, as it cannot confirm the Imām’s view. Based on this idea, our study, which elaborates through comparison and analysis the criticisms of the Tahqīq school regarding ijmāʿ as well as its views on the evidentiary value and feasibility of ijmāʿ, reveals that the school approaches the theoretical basis of ijmāʿ with skepticism and, as a result of critical inquiry, argues that it cannot constitute definitive evidence.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law , Jaʿfarī , Principles , Methodology , Ijmā , Imāmate , Hujjiyya , Taḥqīq School.

Kaynakça

• Âmilî, Muhammed b. Hasan el-Hür. el-Fuṣûlü’l-mühimme fî uṣûli’l-eʾimme. thk. Muhammed b. Muhammed el-Hüseyin el-Kâînî. Kum: Mektebetü Busayretî, 1418.
• Âmilî, Muhammed Hüseyin el-Hâc. İrşâdü’l-ʿuḳūl ilâ mebâḥis̱i’l-uṣûl: Buḥûs̱ ʿan ḥüceci’ş-şerʿiyye ve’l-uṣûli’l-ʿameliyye. 4 Cilt. Kum: Müessesetü’l-İmâm es-Sâdık, 1426.
• Apaydın, H. Yunus. İslam Hukuk Usulü. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2016.
• Aʻrecî, Muhsin b. Hasan. el-Maḥṣûl fî ʿilmi’l-uṣûl. thk. Hâdî Şeyh Taha. Necef: Merkezü’l-Murtazâ li İhyâi’t-Türâs ve’l-Buhûsi’l-İslâmiyye, 2016.
• Âştiyânî, Mîrzâ Muhammed Hüseyin. Baḥru’l-fevâʾid fî şerḥi’l-Ferâʾid. thk. Komisyon, 8 Cilt. Beyrut: Müessesetü’t-Târîhi’l-Arabî, 2008.
• Atik, Sefa. Sünnîliğin İzinde Caferî Fıkıh Usûlünde Akıl. İstanbul: Pınar Yayınları, 2017.
• Bahrânî, Yusuf. el-Ḥadâʾiḳu’n-nâḍıra fi’l-ʿutrati’t-ṭâhira. thk. Muhammed Takī el-Îrânî, Kum: Müessetü’n-Neşri’l-İslâmî, ts.
• Bâmyânî, el-Muhammedî. Dürûs fî Kifâyeti’l-uṣûl. 7 Cilt. Kum: Şeriketü’l-Mustafâ li İhyâi’t-Türâs, 2009.
• Bâmyânî, el-Muhammedî. Dürûs fi’r-Resâʾil. 6 Cilt. Kum: Şeriketü’l-Mustafâ li İhyâi’t-Türâs, 2010.
• Behsûdî, Muhammed Surûr el-Vâiz el-Hüseynî. Miṣbâḥu’l-uṣûl: Taḳrîr ʿani’s-Seyyîd Ebü’l-Ḳāsım el-Mûsevî el-Hûʾî. 2. Cilt. Kum: Mektebetü’t-Dâverî, 1422.
• Bihbehânî, Muhammed Bâkır el-Vahîd. er-Resâilü’l-usûliyye. thk. Komisyon. Kum: Müessesetü’l-Allâme el-Müceddid el-Vahîd el-Bihbehânî, 1416.
• Burûcirdî, Muhammed Takī. Nihâyetü’l-efkâr. 4 Cilt. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1422.
• Cassâs, Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fuṣûl fî’l-uṣûl. thk. Uceyl Câsım en-Neşemî. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkāfve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1994.
• Ceyyâşî, Muhammed Niʻmet. eẓ-Ẓann: Dirâse fî ḥücciyyetihî ve aḳsâmihî ve aḥkâmihî. Kum: Müessesetü’l-İmâm el-Cevâd li’l-Fikr ve’s-Sekāfe, 1927.
• Cezâirî, Muhammed Caʻfer. Münteha’d-dirâye fî tavḍîḥi’l-Kifâye. thk. Muhammed Alî el-Mûsevî, 10 Cilt. Kum: Neşr-i Fukâket, 1431.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “İcmâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 21/417-431. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Ekinci, Ahmet. “Şiî Mezhepler Arasında İhtilaflı Bir Mesele: İcmâ”. Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/22 (Temmuz 2024), 141-163.
• Ensârî, Şeyh Murtazâ. Ferâʾidü’l-uṣûl. thk. Komisyon. 3 Cilt. Kum: Mecmaü’l-Fikri’l-İslâmî, 1422.
• Erâkî, Muhsin. Meʿâlimü’l-fikri’l-uṣûliyyi’l-cedîd. Londra: BookExstra, 1999.
• Eraydın, Seracettin. Ca‘fer’i Fıkıh Usûlünde Murtazâ el-Ensârî Ekolünün Delil Anlayışı. Bursa: Bursa Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Esterâbâdî, Muhammed Emîn. el-Fevâʾidü’l-medeniyye. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1384.
• Fazlullah, Sadruddîn. et-Temhîd fî uṣûli’l-fıḳh. Beyrut: Dâru’l-Hâdî, 2002.
• Feyyâz, Muhammed İshâk. el-Mebâḥisu’l-uṣûliyye. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Hüdâ, 1430.
• Garâvî, Muhammed Abdülhasen Muhsin. Maṣâdirü’l-istinbâṭ beyne’l-Uṣûliyyîn ve’l-Aḫbâriyyîn. Beyrut: Dâru’l-Hâdî, 1992.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Müsṭaṣfâ min ʿilmi’l-uṣûl. thk. Muhammed Tâmir. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2011.
• Hâirî, Muhammed Hüseyin. el-Fusûlü’l-gareviyye fi’l-usûli’l-fıkhiyye. Kum: Dâru İhyâi’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, 1404.
• Hakîm, Caʻfer. Senedü’l-uṣûl: Buḥûs̱ fî uṣûli’l-ḳānûn ve mebâni’l-edille. 2 Cilt. Beyrut: el-Emîre, 2013.
• Hâşimî, Seyyid Hâşim. Ḫulâṣatu’l-uṣûl. 4 Cilt. Kum: İntişârât-ı İsmâîliyân, 1440.
• Hayta, Mustafa. “Usûlü’d-Dîn Anlayışının Usûlü’l-Fıkha Yansıması: İcmâ Örneği”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 24 (2014), 11-32.
• Hayta, Mustafa. Klasik Dönem Şiî-İmâmî Usûl Anlayışı. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Hicâzî, Abdülaziz b. Sâlih b. Abdülhâmîd el-Medenî. Ḳavâʿidü’l-uṣûl min fıḳhi âli’r-resûl. Kum: Matbaatü Seyyidi’ş-Şühedâ, 1432.
• Hillî, İbnü’l-Mutahhar. Tehẕîbü’l-vuṣûl ilâ ʿilmi’l-uṣûl. thk. Muhammed Hüseyin er-Rızavî, Londra: Müessetü’l-İmâm Alî, 2001.
• Horâsânî, Âhund Muhammed Kâzım. Kifâyetü’l-uṣûl. thk. Komisyon. Beyrut: Müessesetü Âli’l-Beyt li İhyâi’t-Türâs, 2008.
• Horâsânî, Alî Muhammedî. Şerḥu Kifâyeti’l-uṣûl. 3 Cilt. Kum: Defter-i Tebligât-ı İslâmî, 1391.
• Horâsânî, Alî Muhammedî. Şerḥu Resâʾil. 7 Cilt. Kum: İntişârât-ı Dâru’l-Fikr, 1390.
• Horâsânî, Muhammed Alî Kâzım. Fevâʾidü’l-uṣûl min ifâdâti’l-Mîrzâ Ḥüseyin el-Ġarevî en-Nâʾînî. thk. Rahmetüllâh Rahmetî el-Erâkî, 4 Cilt. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1438.
• Hûî, Seyyid Ebü’l-Kāsım. Ecvedü’t-taḳrîrât: Taḳrîren li ebḥâs̱î’l-Mîrzâ Muḥammed Ḥüseyin en-Nâînî. 4 Cilt. Kum: Müessese-i Ferheng-i Sahibi’l-Emr, 1430.
• Irâkī, Âga Ziyâuddîn. Maḳālâtü’l-uṣûl. thk. Muhsin el-Irâkî - Seyyid Münzir el-Hakîm. 2 Cilt. Kum: Matbaa-yı Bâkırî, 1414.
• İbnü’ş-Şehîdi’s-Sânî, Hasan b. Zeyniddîn. Maʿâlimü’d-dîn ve melâzü’l-müctehidîn. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, ts.
• Îrânî, Bâkır. Kifâyetü’l-uṣûl fî uslûbiha’s̱-s̱ânî. 5 Cilt. Necef: Müessesetü İhyâi’t-Türâsi’ş-Şîî, 1430.
• İsfahânî, Muhammed Hüseyin. Nihâyetü’d-dirâye fî şerḥi’l-Kifâye. thk. Komisyon, 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü Ali’l-Beyt li İhyâi’t-Türâs, 2008.
• İʻtimâdî, Mustafa. Şerʾu’r-Resâʾil. 3 Cilt. Kum. Matbaa-yı İʻtimâd, 1414.
• Kahraman, Abdullah. “Sünnî-Şiî Polemiği (Tûsî Örneği)”. Marife 3 (2005), 213-232.
• Komisyon. eş-Şeyḫ el-Enṣârî ve taṭavvüru’l-baḥs̱i’l-uṣûlî. Kum: Müessesetü’n-Neşri’l-İslâmî, 1410.
• Kummî, Mîrzâ Kāsım. el-Ḳavânînü’l-muḥkeme fî uṣûli’l-mutḳane. thk. Rızâ Hüseyin Subh. Beyrut: Dâru’l-Mühacceti’l-Beyzâ, 1431.
• Mîlânî, Seyyid Alî el-Hüseynî. Taḥḳīḳu’l-uṣûl. 6 Cilt. Kum: Matbaa-yı Sıtâre, 1434.
• Murtazâ, Seyyid Şerîf. eẕ-Ẕerîʿa fî ʿilmi uṣûli’ş-şerîʿa. thk. Ebü’l-Kāsım Gürcî. 2 Cilt. Tahran: Matbaa-yı Danişgâh-ı Tahrân, 1346.
• Muzaffer, Muhammed Rızâ. Uṣûlü’l-fıḳh. thk. Abbâs Alî ez-Zâriî, Kum: Müessese-i Bostân-ı Kitâb, 1978.
• Müderrisî, Hüseyin. “Şia Fıkhında Akıl ve Gelenek”. çev. Necmeddin Güney. Marife 8/3 (2008), 403-415.
• Nirâkî, Muhammed Mehdî. Enîsü’l-müctehidîn. thk. Komisyon. Kum: Müessese-i Bostân-ı Kitâb, 1430.
• Râzî, Fahreddin. Mefâtîḥu’l-ġayb. Beyrut: Dâru İhyâü’t-Türâsi’l-Arabî, 1420.
• Râzî, Muhammed Tâhir Âli’ş-Şeyh. Bidâyetü’l-vuṣûl fî şerḥi Kifâyeti’l-uṣûl. 9 Cilt. Kum: Matbaa-yı Sıtâre, 2004.
• Saffâr, Fâzıl. el-Müheẕẕeb fî uṣûli’l-fıḳh. Beyrut: Müessesetü’l-Fikri’l-İslâmî, 2010.
• Savvâf, Muhammed Şerîf Adnân. Beyne’s-Sünne ve’ş-Şîʿa: el-mesâʾilü’l-letî ḫâlefe fîhâ’ş-Şîʿa’l-İmâmiyye el-meẕâhibe’l-erbaʿa. Şam: Beytü’l-Hikme, 2006.
• Şâhrûdî, Seyyid Alî el-Hâşimî. Dirâsât fî ʿilmi’l-uṣûl. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü Dâiretü Maârifi’l-Fıkhi’l-İslâmî, 2005.
• Şîrâzî, Muhammed el-Hüseynî. el-Vuṣûl ilâ Kifâyeti’l-uṣûl. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Belâğ, 2010.
• Şîrâzî, Muhammed Rızâ. Tebyînü’l-uṣûl. Kum: Müessesetü’l-Kudsi’ş-Şîrâzî, 1431.
• Sübhânî, Ca‘fer. eş-Şeyḫ el-Enṣârî; Râʾidü’n-nahḍati’l-ʿilmiyyete’l-ḥadîs̱e. Kum: Müessesetü’l-İmâm es-Sâdık, 1382.
• Tebrîzî, Seyyid Yusuf el-Medenî. Min düreri’l-fevâʾid fî şerḥi’l-Ferâʾid. 5 Cilt. Kum: Matbaatü’l-İlmiyye, 1408.
• Tûsî, Ebû Caʻfer Muhammed b. El-Hasan. el-ʿUdde fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Muhammed Rızâ el-Ensârî. 2 Cilt. Kum: Matbaa-yı Sıtâre, 1417.
• Ukberî, Muhammed b. Muhammed b. en-Nuʻmân. et-Teẕkire bi-uṣûli’l-fıḳh. thk. Mehdî Necef. Kum: Matbaa-yı Mehir, 1413.
• Zekiyüddîn, Şaʻbân. Uṣûlü’l-fıḳhi’l-İslâmî. İstanbul: el-Mektebetü’l-Hanefiyye, ts.
• Zeydân, Abdülkerîm. el-Vecîz fî uṣûli’l-fıḳh. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1987.