Bir Tahrîrât Ekolü Olarak Sûfî Mesleği: Asli Kaynakları Ekseninde Bir İnceleme

Yıl 2025, Cilt: 34 Sayı: 1, 43 - 72, 27.06.2025

Mustafa Doğan

https://doi.org/10.51447/uluid.1647343

Öz

Sahih kıraatlerin erken dönemlerde sözlü gelenek aracılığıyla aktarımı, hicri dördüncü asırdan itibaren yazılı metinlerle (asli kaynak) desteklenmiştir. Kıraat literatüründe temel kaynak kabul edilen bu eserler sonraki dönemlerde farklı yöntem ve ilkelerle incelemeye tabi tutulmuştur. Yapılan bu incelemeler sonucunda ekol (meslek) olarak anılan metotlar ortaya çıkmıştır. Bu makale, 18. yüzyılda İstanbul’da ortaya çıkan ve Ahmed es-Sûfî mesleği olarak bilinen tahrîrât metodunun kıraat tarihindeki yerini ve mesleğin tercihlerini asli kaynakları esas alarak derleyen çalışmaları incelemektedir. Sûfî mesleği, kendine özgü inceleme ve değerlendirme metoduyla öne çıkan bir tahrîrât ekolüdür. Kıraat edebiyatında, farklı mesleklerin tercihlerini bir araya getiren eserler, o mesleğin temel kaynağı olarak kabul edilir. Ancak, Sûfî mesleğinin tercihlerini ve bu tercihlerin altındaki gerekçeleri içeren müstakil bir eser bulunmamaktadır. Bu durum, Sûfî mesleği esas alınarak yapılan kıraat eğitimini ve bu meslek üzerine yapılan akademik çalışmaları zorlaştırmaktadır. Bu çalışmada incelenen kıraat eğitim materyalleri (kürrâse, kavâid defterleri ve ders notları) Sûfî mesleğinin kaynakları olarak kabul edilebilir niteliktedir. Ahmed es-Sûfî’ye nispet edilen Meslek-i Şeyḫ Aḥmed es-Ṣûfî adlı eserin aidiyeti ise zayıf bulunmuştur. Abdullah el-Eyyûbî’ye ait Mîzânü’l-ḳurrâʾi’l-ʿaşera adlı eser ise kısmen (Îtilâf, Mansûrî ve İzmîrî ekolleriyle ittifak ettiği hususlarda) bu mesleğin kaynağı olarak değerlendirilebilir.

Anahtar Kelimeler

Kıraat , Tahrîrât , İstanbul Tariki , Sûfî Mesleği , Ahmed es-Sûfî.

The Ṣūfī Method as a Taḥrīrāt School: An Examination Based on Original Sources

Öz

The transmission of authentic qirāʾāt through oral tradition in the early periods was supported by written texts (original sources) from the fourth century AH onwards. These works, considered as fundamental sources in the qirāʾāt literature, were later subjected to examination with different methods and principles. As a result of these examinations, methods called schools (maslak) emerged. This article examines the place of the taḥrīrāt method, known as the Aḥmad al-Ṣūfī school, which emerged in Istanbul in the 18th century, in the history of qirāʾāt, and the works that compile the preferences of the school by drawing from the original sources. The Ṣūfī school is a taḥrīrāt school that stands out with its unique method of examination and evaluation. In Ṣūfī literature, works that bring together the preferences of different schools are considered the main source of that school. However, there is no independent work that contains the preferences of the Ṣūfī school and the reasons behind these preferences. This situation makes qirāʾāt education based on the Ṣūfī school and academic studies on this school difficult. The qirāʾāt training materials (notebooks, rule books, and lecture notes) examined in this study can be considered as sources of the Ṣūfī school. The attribution of the work Maslak Sheikh Aḥmad al-Ṣūfī to Aḥmad al-Ṣūfī is considered weak. The work Mīzān al-ḳurrāʾ al-ʿaşhara by ʿAbd Allāh Ayyūbī, on the other hand, can be partially evaluated as a source of this school, specifically in areas where it aligns with the Ītīlāf, Manṣūrī, and İzmirī schools.

Anahtar Kelimeler

Qirāʾāt , Taḥrīrāt , Istanbul School , Maslak of Ṣūfī , Aḥmad al-Ṣūfī.

Kaynakça

• Ahmed es-Sûfî Efendi. Meslek-i Şeyḫ Aḥmed es-Ṣûfî. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, Yazma Eserler, 6739.
• Ahmed es-Sûfî Efendi. Meslek-i Şeyḫ Aḥmed es-Ṣûfî. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, Yazma Eserler, 7251.
• Ahmed es-Sûfî Efendi. Meslek-i Şeyḫ Aḥmed es-Ṣûfî. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, Yazma Eserler, 7349.
• Akakuş, Recep. “Kıraat İlminde İcazet Geleneği, Reisü’l-kurrâ Makamının Kurumsallaşması ve İşlevi”. Tarihten Günümüze Kıraat İlmi: Uluslararası Kıraat Sempozyumu. 501-543. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Akbal, Talip. Ṣuveru’t-taḳrîb. İstanbul: y.y. 2017.
• Akbal, Talip. Taḳrîb Ḳırâʾatinde Ḳırmızı Mecmûʿa’da Taṣḥiḥ Edilen Yerlerden Baʿḍıları. İstanbul: y.y. 2017.
• Akdemir, Mustafa Atilla. Kıraat İlmi Eğitim ve Öğretim Metotları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Akdemir, Mustafa Atilla. “Kıraat İlminde Tahrîrât Meselesi”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (Aralık 2018), 83-112.
• Akyüz, Abdullah. Osmanlı Kurrâları. İstanbul: Rabbani Yayınları, 2021.
• Akyüz, Abdullah. “Osmanlı’dan Günümüze Reîsülkurrâlar”. Usul İslam Araştırmaları 36/36 (Kasım 2021), 133–162.
• Alemdar, Yusuf. “Abdullah Eyyûbî (1252/1856)’nin Risale fî Kırâati’s-Seb’a ve’l-Aşera ve’t-Takrîb Adlı Eserinin Edisyon Kritiği/Literasyonu ve Değerlendirilmesi”. Eskişehir Osmangazi Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/4 (2017), 23-80.
• Ali Rıza Efendi. Muḫtaṣarâtu’l-ʿaşera. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Hafız Ali Üsküdarlı, 860.
• Ali Rıza Efendi. Taḳrîb Ḳavâʾidi ve Ḫatim Tertîbi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Ali Rıza Hakses, HS0839.
• Ankaravî, Ali Zühdî. el-Edâ mine’l-mertebeteyn ʿalâ ṭarîḳi’l-İslâmbul. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, Yazma Eserler, 007423.
• Ayan, Hidayet. “Sûfî Mesleği’nin Teşekkülü ve Sûfî ile İ’tilâf Mesleklerinin İhtilaf Ettikleri Tercih Örneklerine Dair Bir İnceleme”. ESAM Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 5/2 (Ekim 2024), 232-251.
• Birışık, Abdulhamit. “Kıraat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi 25/425-432. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Bostan, Osman. Ahmed er-Rüşdî ve Mürşidü’t-Talebe Adlı Eserinin Kıraat İlmindeki Yeri. Ankara: Fecr Yayınevi, 2022.
• Bostan, Osman. “En-Neşr Merkezli Çalışmalar (Tahrîrât Örneği)”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (Haziran 2022), 207-234.
• Boz, Abdullah. Kırâât-i Aşere Kaideleri (İstanbul Tariki). İstanbul: Şifa Yayınları, 2020.
• Bülbül, Kübra XIX. Yüzyıl Osmanlı Reîsülkurrâlarından Abdullah Eyyûbî ve Kıraat İlmi Ders Notları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Çetin, Nuran. Eyüp Tekkeleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Çollak, Fatih. Reisü’l-kurrâlık Müessesi ve Esâmî-i Kurrâ Defteri. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2001.
• Dağıstanî, Ömer Ziyaeddin. et-Teshîlâtü’l-ʿaṭıre fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşera. Ankara: Milli Kütüphane, Yazmalar, 10150.
• Demirci, Naci. Abdurrahman Gürses’in Kırâat İlmindeki Yeri. Rize: Recep Tayyib Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2013.
• Duhânîzâde, Mehmed b. Mustafa. Mecmûʿa fi’l-ḳırâʾât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi, 864.
• Efendioğlu, Mehmet. Abdullah Eyyûbî. İstanbul: Eyüpsultan Belediyesi Kültür Yayınları, 2003.
• Eğînî, Mehmed Hulusi. Esâmî-i Ḳurrâ Defteri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, Yazma Eserler Koleksiyonu, 6545.
• Eğînî, Mehmed Hulûsî. el-Mecmûʿa ʿalâ ḳırâʾâti’t-taḳrîb. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Hafız Ali Üsküdarlı, US0052.
• Eğînî, Muhammed Hulusî. Mecmûʿatü’t-taḳrîb. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Ali Üsküdarlı, 52.
• Erbîlî, Muhammed Emin b. Molla Rasûl. Kitâbün fi’l-Ḳırâʾât-i sebʿa ve’l-ʿaşera ve’t-taḳrîb ve ṭariḳay Mıṣır ve İslâmbul. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 7940.
• Eyyûbî, Abdullah b. Salih. Mîzânü’l-ḳurrâʾi’l-aşera. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi, 9.
• Eyyûbî, Abdullah b. Salih. Mîzânü’l-ḳurrâʾi’l-ʿaşera. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi Hafız Ali Üsküdarlı, 31.
• Eyyûbî, Abdullah b. Salih. Mîzânü’l-ḳurrâʾi’l-ʿaşera. İstanbul: İBB Atatürk Kitaplığı Yazma Eserler, 1032.
• Eyyûbî, Abdullah b. Salih. Mîzânü’l-ḳurrâʾi’l-ʿaşera. Kütahya: Tavşanlı Zeytinoğlu İlçe Halk Kütüphanesi, 45 Ze 15/2.
• Gökdemir, Ahmet. “Osmanlı Kıraat Eğitiminde Tarikler, Meslekler ve Mesleklerin Temel Eserleri”. FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 13 (Haziran 2019), 91-123.
• Gökdemir, Ahmet. “Osmanlı’nın Kayıp İki Tariki: Kabâkıbî ve Mâhir Tarikleri”. Usul İslam Araştırmaları 32/32 (Ekim 2019), 165-182.
• Hafız İsmail Efendi. Taḳrîb Mecmûʿası. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Hafız Ali Üsküdarlı, US0039.
• Haskan, Mehmet Mermi. Eyüp Sultan Tarihi. İstanbul: Prestij Yayınları, 1996.
• Hıfzî, Muhammed Arif. el-Mecmâʿ fi’l-ḳırâʾâti’l-erbaʿa. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Ali Üsküdarlı, 57.
• Hıfzî, Muhammed Arif. Muġni’l-ḳurrâ fî şerḥi Muḫtârul-iḳrâ. thk. Ömer Türkmen. Kerkük: Daru İbn Hazm, 2022.
• Hocazâde, Ahmed Hilmi. “Ravḍatü’l-ḳurrâ”. Cerîde-i Süfyân Mecmû‘ası 3/66 (ts.).
• İbrahim b. Abdullah. Beyânü cemʿi ṭarîḳi’l-merâtib. İstanbul: Süleymaniye, Denizli, 414.
• İnanç, Yonis. “Reîsülkurra Abdullah Eyyûbi’nin Hayatı ve Eserleri”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/29 (2014), 107-128.
• İstanbulî, Muhammed b. Ahmed. Risâle fi’l-ḳırâʾât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Darulmesnevi, 34.
• Jasime, Orhan. Molla Muhammed Emin Efendizâde’nin Lâhika li’ş-Şârihi’l-Bâisi’l-Fakir fi İzahi Bâbi’l-İdğâmi’l-Kebir. Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Kitâbü’l-Ḳırâʾe. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 655.
• Mansûrî, Ali. Tertîbü’l-ḳırâʾât. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 36.
• Manẓûme fî baʿḍi’l-kelimati’l-müteʿalliḳa bi ʿilmi’l-ḳırâʾât fi’l-Ḳurʾân-ı Kerîm. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 07939.
• Maşalı, Mehmet Emin. “Kur’an Kıraatinde ve Kitabetinde Türkiye’nin Durumu”. mushaflari-inceleme.diyanet.gov.tr. Erişim 19 Mart 2025. https://mushaflariinceleme.diyanet.gov.tr/Detay/85/ilmi-makaleler
• Mecmûʿatü ʿilmi’l-ḳırâʾât mine’t-taḳrîb min ṭarîḳi Aḥmed es-Ṣûfî. İstanbul: Marmara Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Hafız Ali Üsküdarlı, US0038.
• Mecmûʿatü’l-ḳırâʾât mine’l-ʿaşera ve’t-taḳrîb. İstanbul: Süleymaniye, Kasidecizâde, 690.
• Misvâkîzâde, Mehmed Emin b. Mehmed. Mecmûʿatü ḳırâʾât ʿale’t-taḳrîb ve'l-ʿaşera. İstanbul: Süleymaniye, Darulmesnevi, 35.
• Molla Muhammed Emin Efendi. ʿUmdetü’l-ḫullân fî îḍâḥi Zübdetü’l-ʿirfân. İstanbul: Karahisarizâde Sahaf Esad Matbaası, 1287.
• Molla Muhammed Emin Efendi. el-Âs̱âru’l-mecîdiyye fî menâḳıbi’l-Ḫâlidiyye. İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1314.
• Molla Muhammed Emin Efendi, Zuḫru’l-erîb fî îḍâḥil-cemʿi bi’t-taḳrîb. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi, 11.
• Muḫtaṣarâtü’t-taḳrîb. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Ali Rıza Hakses, HS0013.
• Na‘îmî, Muhammed b. Mustafa Kettânizâde. Mutḳınü’r-rivâye fî ʿulûmi’l-ḳırâʾâti li’d-dirâye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Bağdatlı Vehbi, 21.
• Öge, Ali - Tugantay, Mustafa. “Tahrîrât İlmine Katkısı Bağlamında Ali el-Mansûrî ve Taḥrîru’t-ṭuruḳ Adlı Eseri”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 49 (Bahar 2020), 33-63.
• Ömer Lütfî b. Hasan. Aşere-Taḳrîb Kılavuzu. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar, 16.
• Öngören, Reşat. “Molla Mehmed Emin Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/258-259. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Özcan, Fakri. ʿAşere Ḳavâʿidi. Rize: y.y. 2013.
• Paluvî, Hâmid b. Abdulfettâh. Zübdetü’l-ʿirfân fî vücûhi’l-Ḳurʾân. thk. Mustafa Atilla Akdemir. Dubai: Caizetu Dübey ed-Devliyye li’l-Kur’âni’l-Kerim, 2020.
• Risâle fî ʿilmi’l-vücûh, İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Darulmesnevi, 36.
• Risâle fi’t-tecvîd ve’l-ḳırâʾât. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, Yazma Eserler, 6484.
• Risâle teteʿalleḳu bi cemîʿi’l-vücûh fî baʿḍi’l-âyât min ṭariḳi’ş-Şâṭıbiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Erzincan, 153.
• Serter Gökçek, Zehra. “İstanbul’da Unutulmaya Yüz Tutmuş Bir Osmanlı Tekkesi: Maktûl Mustafa Paşa Tekkesi”. Mavi Atlas 11/Cumhuriyet’in 100. Yılı Özel Sayısı (Eylül 2023), 1-11.
• Süreyya, Mehmed. Sicill-i Os̱mânî. İstanbul, Türk Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Sütşurup, İhsan. “İbnü'l-Kabâkıbî ve Kırâat İlmine Katkıları”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/1 (Haziran 2019), 125-142.
• Süveyd, Eymen Rüşdî. es-Selâsilü’ẕ-ẕehebiyye bi’l-esânîdi’n-Neşriyye min şuyûḫî ilâ ḥaḍrati’n-Nebeviyye. Cidde: Dâru Nuru’l-mektebât, 2007.
• Şahin, Ali. el-Münezzel fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr min ṭariḳayi’t-Teysîr ve’t-Taḥbîr. Isparta: Hayrat Neşriyat, 2016.
• Şahin, Ali. el-Vücûhâtü’l-Ḳurʾâniyye fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr (Aşere Sûreti). İstanbul: y.y. ts.
• Şahin, Ali. el-Vücûhâtü’l-Ḳurʾâniyye fi’l-ḳırâʾâti’l-ʿaşr (Taḳrîb Sûreti). İstanbul: y.y. ts.
• Tağrîd bnt. Ebû Bekir. Zuḫrul-erîb fî îḍâḥı‘l-cemʿi bi’t-taḳrîb. Mekke: Ümmü’l-Kurâ Üniversitesi, Da’vet ve Temel İslam Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Tahir, Bursalı Mehmet. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Meral Yayınevi, 1972.
• Taḳrîb Ḳırâʾât Sûretleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, Hafız Ali Üsküdarlı, US0040.
• Taḳrîb Mecmûʿası. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi, Suna ve İnan Kıraç Vakfı Yazmalar, SR000363.
• Tütüncüzâde, Hüseyin Hüsnü. Taḳrîb Ḳavâʿidi. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Ali Üsküdarlı, US0049.
• Turgut, Ali. “Abdullah Eyyûbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/102-103. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Üren, Halil İbrahim. Molla Muhammed Emin Efendi ve ‘Umdetü’l-hullân fî îzâhi Zübdetü’l-‘irfân Adlı Eserin Kıraat İlmindeki Yeri. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Üsküdârî, Hasan Fehmi. İcâzet. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphane-si, Yazma Eserler Koleksiyonu, 53.
• Vücûhu’t-taḳrîb. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, Yazma Eserler, 3251.
• Yûsuf Efendizâde, Abdullah Hilmi. el-Îtilâf fî vücûhi’l-iḫtilâf. thk. Ali Öge - Halil İbrahim Üren. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2022.
• Yüksek, Muhammed İsa. İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki Arapça ve Osmanlıca Kırâat Yazmaları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.