FOUNDATIONS (WAQFS) ESTABLISHED BY WOMEN IN SELJUK AND OTTOMAN EMPIRE

Yıl 2021, Sayı: 6, 1292 - 1316, 25.08.2021

Esra Sar

https://doi.org/10.47994/usbad.917193

Öz

Foundations that stimulate the feelings of cooperation and solidarity have served in many areas. Today it is possible to see the services of foundations in many areas such as education, food, health, housing, employment, etc. thus, the cooperation and solidarity increase in the society and the feelings of unity reinforce. Besides the SelJuk and Ottoman men who were the main actors in economic life, women also fulfilled their duties throughly. Many women's foundations, which provided services such as roads, bridges, fountains, schools, baths and mosques in both the Seljuks and the Ottoman Empire, also provided the socio-cultural development of the place we live in. In addition to participating in social and religious life, these foundations have never hesitated to share their financial resources with needy people in their society. The purpose of this article is to explain what the foundations and services were established by women in Seljuk and Ottoman. The literature was searched in the research. The results obtained show how effectively women play a role in the social field, take on social responsibility and set an example today. It also shows us how much value the properties they own constitute their economic position.

Anahtar Kelimeler

Waqf (Foundation), Women, Waqfiya, Ottoman Empire, Seljuk

SELÇUKLULAR VE OSMANLI’DA KADINLARIN KURDUĞU VAKIFLAR

Öz

Yardımlaşma ve dayanışma duygularını harekete geçiren vakıflar birçok alanda hizmet yapmıştır. Günümüzde eğitim, gıda, sağlık, barınma, istihdam, vb. gibi birçok alanda vakıfların hizmetlerini görmek mümkündür. Bu sayede toplumda dayanışma, yardımlaşma artmakta, birlik ve beraberlik duyguları pekişmektedir. Ekonomik hayatta baş aktörlük yapan Selçuklu ve Osmanlı erkeklerinin yanında kadınlar da üzerine düşen görevi layıkıyla yerine getirmiştir. Gerek Selçuklularda gerekse Osmanlıda yol, köprü, çeşme, okul, hamam, cami gibi hizmetler sunan birçok kadın vakıflar, içinde yaşanılan mekânın sosyokültürel gelişimine de olanak sağlamıştır. Bu vakıflar sosyal ve dini hayatın içinde yer aldığı gibi maddi imkânlarını yaşadıkları toplumdaki ihtiyaç sahibi insanlarla da paylaşmaktan asla geri durmamışlardır. Bu makalede amaç Selçuklu ve Osmanlı’da kadınların kurduğu vakıfların ve hizmetlerin neler olduğunu açıklamaktır. Araştırmada literatür taraması yapılmıştır. Elde edilen sonuçlar kadının toplumsal alanda ne kadar etkin bir şekilde rol aldığını ve sosyal anlamda sorumluluk üstlenip günümüze de örnek teşkil ettiğini göstermektir. Ayrıca sahip oldukları mülklerin onların iktisadi konumlarının ne denli değer oluşturduğunu da bizlere sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Vakıf, Kadın, Vakfiye, Osmanlı Dönemi, Selçuklular

Kaynakça

• Ak, M. (2006). Vakıf Kurucusu Bir Hanım: Mihrimah Sultan. Vakıflar Dergisi Özel Sayı, 80-87.
• Akarçeşme, İ. (2014). Mihrişah Valide Sultan Vakfı (Kurumları, Hayır Hizmetleri ve Akarları). (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Marmara Üniversitesi Ortadoğu Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul.
• Akyıldız, A. (2007). Sâliha Sultan. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. (Cilt. 36, s. 45). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Akyıldız, A. (2008). Safiye Sultan. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (Cilt. 35, s. 472-473). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Akyüz, A. vd., (2010), Tokat ve İlçeleri Taşınmaz Kültür ve Tabiat Varlıkları Envanteri. Tokat: İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayını.
• Alaca, H. (2020). Gölmarmara Halime Hatun Vakfı. Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 19(3), 1373-1385.
• Alpgüvenç, C. (2010). Hayırda Yarışan Hanım Sultanlar. İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Arslanboğa, K. (2018). Osmanlı Devleti’nde Vakıf Yönetiminde Tevliyet: İstanbul Örneği. Yönetim Bilimleri Dergisi 16(32), 553-554.
• Arslantürk, H. A. (2012). Turhan Valide Sultan Vakfiyesi. İstanbul: Okur Kitaplığı.
• Ataseven, G. & Erdoğan, A. (1990). Tarihimizde Vakıf Kuran Kadınlar, Hanım Sultan Vakfiyeleri. İstanbul: Tarih Araştırmaları ve Dokümantasyon Merkezleri Kurma ve Geliştirme Vakfı Yayınları.
• Aydın, M. A. (1966). Osmanlı Toplumunda Kadın ve Tanzimat Sonrası Gelişmeler. Sosyal Hayatta Kadın. İstanbul: İslami Araştırmalar Vakfı.
• Ayverdi, E. H. (1981). Avrupa’da Osmanlı Mimari Eserleri, Cilt III: Yugoslavya. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları.
• Başbakanlık Vakıflar Genel Müdürlüğü, (2019). Tarihimizde Bazı İlginç Vakıflar ve Vakfiyelerden Örnekler. Erişim Adresi: https://www.kastamonur.com/tarihimizde-bazi-ilginc-vakiflar-ve-vakfiyelerinden-ornekler/, Erişim Tarihi: 28.11.2020.
• Başol, S. & Çam, M. (2010). Osmanlı Devleti’nde Kadınlara Yönelik Kurulan Vakıflar. 21. Yüzyılın Eşiğinde Kadınlar –Değişim ve Güçlenme- Uluslararası Multidisipliner Kadın Kongresi 13-16 Ekim 2009. (s. 196-205). İzmir.
• Bayraktar, N. (1963). Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni 12(3), 105-116.
• Bayram, S. (1990). Türk İslam Kültür ve Medeniyeti. XI. Türk Tarih Kongresi, C. III, Ankara.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Defteri (BOA). İ-DH, nr. 138/7116. Erişim Adresi: https://www.devletarsivleri.gov.tr/varliklar/dosyalar/eskisiteden/yayinlar/osmanli-arsivi-yayinlar/ BA%C5%9EBAKANLIK%20OSMANLI%20AR%C5%9E%C4%B0V%20REHBER%C4%B0.pdf Erişim Tarihi:29.11.2020.
• Cunbur, M. (2006). ÜmmüGülsüm Hatun Vakfiyesi. Vakıflar Dergisi 5, 207-212.
• Cunbur, M. (1966). Türk Kadınlarının Kurdukları Vakıf Kütüphaneler. Türk Kadını 1(3-4), 10-11.
• Çayırdağ, M. (1980). Kayseri’nin İncesu İlçesinde Şeyh Turesan Zaviyesi. Belleten XLIV, 271-278.
• Çevrimli, N. (2017). Haseki Hürrem Sultan’ın Kudüs Vakfiyesi Örneğinde Bir Vakfiye Analizi. Diyanet-Sen Dergisi 5, 96-112.
• Çolak, İ. (2019). Osmanlı’da İlginç Vakıflar. Zafer Bilim Araştırma Kültür Sanat Dergisi 515, 48-52.
• Demircan, Y. (Özırmak). (1992). Tahrir ve Evkaf Defterlerine Göre Kayseri Vakfiyeleri 72. Kayseri: Kayseri Vakıflar Bölge Yayınları.
• Denknalbant, A. (2009). Seyyid Battal Gazi Külliyesi. TDV İslam Ansiklopedisi. (Cilt. 37, s. 51-54). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Deveci, A. (2003). Seyyid Battal Gazi Külliyesi. Kebikeç İnsan Bilimleri İçin Kaynak Araştırmaları Dergisi 5, 103-120.
• Duran, T. (Ed.) (1990). Tarihimizde Vakıf Kuran Kadınlar Hanım Sultan Vakfiyeleri. İstanbul: Tarihi Araştırmalar ve Dokümantasyon Merkezleri Kurma ve Geliştirme Vakfı Yayınları.
• Durukan, A. (2019). Anadolu Selçuklularında Vakıf Eserleri Yaptırmış Kadınlar. Vakıf Kuran Kadınlar, Vakıflar Genel Müdürlüğü & Bezmiâlem Vakıf Üniversitesi Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi 11 Mayıs 2018, Ankara.
• Emecen, F. (1996). Gülbahar Hatun. Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. (Cilt. 14, s. 230-231). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Eravşar, O. (2013). Kadın Hanı. Konya Ansiklopedisi. (Cilt. 5, Sayı. 9). Konya: Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Erdmann, K. (1961). Das anatolische Karawansaray des 13. Jahrhunderts, I. Berlin: Verlag Gebr.
• Erdoğan, A. (2004). Unutulan Şehir Ankara. Ankara: Akçağ Yayınları. Gökbilgin, M. T. (2007). XV.ve XVI. Asırlarda Edirne ve Paşa Livası Vakıflar-Mülkler-Mukataalar. 2. Bs. İstanbul: İşaret Yayınları.
• Günay, H. M. (2001). İslâm Hukukunda ve Osmanlı Uygulamasında Kamu Malları. İstanbul: Şule Yayınları. Hoca Sadeddin, Tacüt-tevarih, İstanbul 1279, I, 21.
• İlhanlı, E. (2018). Sineperver Ayşe Valide Sultan, Nakşidil Valide Sultan ve Perestu Valide Sultan Vakıfları. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensitüsü, İstanbul.
• Kala, E. S. (2019). Osmanlı Dönemi Hanım Sultan Vakıfları ve Sosyal Politika Uygulamaları. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü.
• Kamadan, Y. S. (2018). Selçuklu ve Osmanlı’da Vakıf Kuran Kadınlar Konuşuldu. Erişim Adresi: http://www.dunyabizim.com/m/etkinlik/selcuklu-ve-osmanlida-vakif-kuran-kadinlar-konusuldu-h28988.html, Erişim tarihi:23.11.2020.
• Karademir, A. (2018). Harem-i Hümayun Kethüdası Canfeda Hatun’un Serveti ve Vakıfları / Ketkhuda of The Imperial Harem Canfeda Khatun’s Wealth and Waqfs. Vakıflar Dergisi 50, 85-116.
• Konyalı, İ. H. (1964). Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi. Konya: Yeni Kitap Basımevi.
• Köse, İ. (1998). Ankara Evkaf Defteri (1571). (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Müftüoğlu, M. F. (Ed.) (2012). Tarihte İlginç Vakıflar. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları 48. Müslim, Vasiyyet 14.
• Okçuoğlu, T. (1994). Gülfem Hatun Camii. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, Cilt. III. İstanbul: Türk Tarih Vakfı Yayınları.
• Okçuoğlu, T. (1994). Gülfem Hatun Medresesi. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. Cilt. VIII, İstanbul: Türk Tarih Vakfı Yayınları.
• Öcalan, H. B., Sevim, S. & Yavaş, D. (2013). Bursa Vakfiyeleri-1. Bursa: Bursa Kültür A.Ş. Yay.
• Önkal, H. (1996). Anadolu Selçuklu Türbeleri. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özcan, T. (2006). Hayatını Vakfeden Bir Saraylı GÜLFEM HATUN. Vakıflar Dergisi Özel Sayısı, Ankara: VGM Yayınları.
• Özdemir, R. (1998). XIX. Yüzyılın Yarısında Ankara. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Özdemir, H. (1998). Eyüp Sultan’da Bir Hanım Sultan. Eyüp Sempozyumu, Mayıs 1998. (s. 210-215) İstanbul.
• Özlü, Z. (2006). Göynük Kent Merkezinde Bulunan Vakıflar ve Vakıf Görevlileri. Ekev Akademi Dergisi 26, 193-208.
• Rahman, A. (2017). Rumeli’de Kadınların Kurdukları Para Vakıflarının Eğitimdeki Rolü. Adam Akademi 7(2), 239-256.
• Sabırlı, T. (2012). Vakfiyesi ve Muhasebe Kayıtları Işığında Nurbanu Atik Valide Sultan Vakfı. (Yüksek Lisans Tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi. 317773.
• Sakaoğlu, N. (2012). Süleyman, Hürrem ve Diğerleri: Bir Dönemin Gerçek Hikâyesi. İstanbul: NTV Tarih Basımevi.
• Sağırlı, A. & Açıkel, A. (2005). Osmanlı Döneminde Tokat Merkez Vakıfları Vakfiyeleri 1. Cilt, Tokat: Gazi Osman Paşa Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Singer, A. (2004). Osmanlı’da Hayırseverlik Kudüs’te Bir Haseki Sultan İmareti. (Çev.). Dilek Şendil. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Şah Sultan Camii. Erişim Adresi: http://www.eyupsultan.bel.tr/tr/main/pages/sah-sultan-camii/946, Erişim tarihi: 29.11.2020.
• Şahin, K. (1991). Ankara’da Melike Hatun Vakıfları, VD, XXII. Şahin, M. ve Kaya, N. (2016). Valide Sultanların Kurduğu Vakıfların Kadına Yönelik Sosyal Hizmetleri. Yalova Sosyal Bilimler Dergisi 6(12), 36-65.
• Şensoy, F. (2018). İstanbul’un 100 Hayırsever Hanımefendisi. İstanbul’un Yüzleri Serisi 87, İstanbul: İstanbul Büyük Şehir Belediyesi Kültür A.Ş. Yayınları.
• Taylan, N. (2015). Valide Mahpeker Kösem Sultan ve Dönemi. İstanbul: Ekim Yayınları.
• Terzi, A. (2018). Bezmialem Valide Sultan. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Tuncay, A. (1984). Eski Vakıf Hükümlerimiz ve Vakıflarla İlgili Bazı İnceleme ve Sorunlar. İstanbul: Yıldız Sarayı Vakfı Yayınları.
• Turan, O. (1988). Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Turgut, D. (2015). Mahperi Huand Hatun ve Yaptırdığı Yapılar. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• Uğur, M. F. (1939). Gömeçhane. Konya Dergisi, 566-570.
• Uluçay, M. Ç. (1985). Padişahların Kadınları ve Kızları. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Uluçay, M.Ç. (1959). Bayazıt II.’ın Ailesi. Tarih Dergisi X, 108-138.
• Yaramış, A. (2004). III. Ahmed’in Kızı Zeynep Sultan’ın Hayatı ve Üsküdar’daki Vakfiyesi. II. Üsküdar Sempozyumu Bildiriler, İstanbul.
• Yediyıldız, B. (2012). Vakıf. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (Cilt. 42, s. 479-486). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yediyıldız, B. (2003). Türkiye'de Vakıf Müessesesi. Ankara: TTK Basımevi.
• Yücel, E. (1971). Osmanlı Tarihinde Vakıf Yapan Kadınlar. Hayat Mecmuası 7(1), 44-49.
• Zeyrek, Ö. S. (2007). Kadın Vakıfları: Kütahya Örneği (1789 – 1923). (Yüksek Lisans Tezi). YÖK Ulusal Tez Merkezi. 215228.
• Zeyrek, S. (2007). VGMA, Dftr. No: 609, sy. 36, sr. 48.
• Zeyrek, S. (2007). Cevdet Dadaş, Atilla Batur, İsmail Yücedağ. Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kütahya Vakıfları 2(3), 258-274.