SOME DERIVATIVES OF THE VERB *YA- “TO SCATTER, SPREAD, LAY, UNRAVEL”

Yıl 2025, Cilt: 8 Sayı: 15, 49 - 64, 30.06.2025

Hami Akman

Öz

The root of a Turkish word can be traced back to a single syllable or a single sound, provided that it is vowel. In such cases, the root obtained is sometimes accepted as a hypothetical root because it cannot be traced by texts and is indicated by placing an asterisk (*) in front of it. In order to be able to claim that the hypothetical root exists, care should be taken to ensure that there is harmony between the words that are claimed to derive from it in terms of both meaning and phonology and morphology. The hypothetical meaning attributed to the hypothetical root is given based on the words that are thought to be its derivatives. In this study, based on the method of harmonization with the root in terms of meaning, phonology and morphology, some derivatives of the verb *ya-, which has the meanings of “to distribute, spread, spread”, were mentioned. These are the verbs yak- “to burn henna, moxibustion, etc.”, yat- “to lie down”, yaz- “to spread, spread, spread, unravel”, yay- “to spread”, yas- “to distribute, spread by distributing; unravel, dismantle; flatten, flatten”, yat “bed”, yatsı “yatsı time, time, adhan...” and pillow “pillow”. The meaning of these derivatives, their witnesses, their equivalents in contemporary Turkic dialects are given, followed by explanations on their etymology.

Anahtar Kelimeler

Turkish , root , hypothetical root , *ya- root verb.

*YA- “DAĞITMAK, YAYMAK, SERMEK, ÇÖZMEK” FİİLİNİN BAZI TÜREVLERİ

Öz

Türkçe bir kelimenin kökü tek heceye ya da ünlü olmak kaydıyla tek sese kadar götürülebilmektedir. Bu gibi durumlarda elde edilen kök bazen metinlerle takip edilemediği için farazi kök olarak kabul edilir ve önüne yıldız (*) işareti getirilerek gösterilir. Farazi kökün var olduğunu iddia edebilmek için bundan türediği öne sürülen kelimelerle arasında gerek anlam gerek ses ve şekil bilgisi açısından uyumun olmasına dikkat edilmelidir. Farazi köke yüklenen farazi anlam, türevleri olduğu düşünülen kelimelerden yola çıkılarak verilir. Bu çalışmada bahsedilen anlam, ses ve şekil bilgisi açısından kökle uyumun olması yönteminden yola çıkılarak “dağıtmak, yaymak, sermek” anlamları yüklenen *ya- fiilinin bazı türevlerine değinilmiştir. Bunlar yak- “kına, yakı vb. yakmak”, yat- “yatmak, yaz- “yaymak, sermek, çözmek”, yay- “yaymak”, yas- “dağıtmak, dağıtarak yaymak; çözmek, sökmek; yassıltmak, düz hâle getirmek” fiilleri ile yat “yatak”, yassı “yassı”, yatsı “yatsı zamanı, vakti, ezanı…” ve yastık “yastık” kelimeleridir. Bu türevlerin anlamı, tanıkları, çağdaş Türk lehçelerindeki karşılıkları verildikten sonra etimolojilerine dair açıklamalara yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türkçe , kök , farazi kök , *ya- kök fiili.

Kaynakça

• Akı, Serap, Karakılıç, “Türkçede *ya- Fiilinden Türemiş Kelimeler”, Söylem Filoloji Dergisi, sy. 5, (2020), s. 304-310. Arat, Reşit, Rahmeti, Kutadgu Bilig III İndeks, (Hazırlayanlar: Kemal Eraslan, Osman Fikri Sertkaya, Nuri Yüce), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1979.
• Arat, Reşit, Rahmeti, Kutadgu Bilig-I Metin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1991.
• Argunşah, Mustafa ve GÜNER, Galip, Codex Cumanicus, Kesit Yayınları, İstanbul 2015.
• Ata, Aysu. Rabġūzî Kısasü’l-Enbiyâ (Peygamber Kıssaları) Giriş-Metin-Dizin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2019.
• Atay, Ayten, “Türkçede *Ya- (Parlamak) Kökü ve Türevleri”, Türk Dili Araştırma Yıllığı Belleten, sy. 54 (2006), s. 7-28.
• Ayverdi, İlhan. Kubbealtı Lugatı. Kubbealtı Yayınları, İstanbul 2010.
• Caferoğlu, Ahmet, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 1968.
• Clauson, Sir, Gerard, An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish, Oxford Press, Oxford 1972.
• Çağbayır, Yaşar, Ötüken Türkçe Sözlük, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2007.
• Dilçin, Cem, Mesud Bin Ahmed Süheyl ü Nev-bahâr (İnceleme-Metin-Sözlük). Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, Ankara 2016.
• Eraslan, Kemal, Mevlâna Sekkâkî Divanı, Türk Dil Kurumu Yayınları Ankara 1999.
• Ercilasun, Ahmet, Bican, Makaleler, (Haz. E. Arıkoğlu). Akçağ Yayınları, Ankara 2014.
• Ercilasun, Ahmet Bican ve Akkoyunlu, Ziyat. Divânu Lügâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2018.
• Erdal, Marcel, Old Turkic word formation A functional Approach to the Lexicon, Turkologica 9, Wiesbaden, 1991. Eren, Hasan, Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2020.
• Ergin, Muharrem, Dede Korkut Kitabı-2 İndeks Gramer, Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2009.
• Gabain, Annemarie, Von, Eski Türkçenin Grameri, (Çev. Mehmet Akalın), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2007.
• Gülensoy, Tuncer, Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2018.
• Hacıeminoğlu, Necmetttin. Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller (En eski Türkçe metinlerden zamanımıza kadar -yazı dilinde-), Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2016.
• Hacıeminoğlu, Necmettin, Kutb’un Hüsrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, İstanbul, 2009. Karaağaç, Günay, Türkçenin Dil Bilgisi. Akçağ Yayınları, Ankara 2013.
• Karamanlıoğlu, Ali, Fehmi, Gülistan Tercümesi (Kitâb-ı Gülistan bi’t-Türkî), Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1989.
• Korkmaz, Zeynep, Türkiye Türkçesi Grameri-Şekil Bilgisi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2017.
• Korkmaz, Zeynep, Türkçede Eklerin Kullanılış Şekilleri ve Ek Kalıplaşması Olayları, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2018.
• Kültür Bakanlığı. Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1991.
• Nişanyan, Sevan, Nişanyan Sözlük Çağdaş Türkçenin Etimolojisi, Liber Plus Yayınları, İstanbul 2021.
• Ünal, Orçun, “Yastık ve Yorgan Kelimelerinin Kökeni”, Yorgan Kitabı, (ed. Emine Gürsoy Naskali), Kitabevi, İstanbul 2013, s.175-183.
• Paçacıoğlu, Burhan, VIII-XVI Yüzyıllar Arasında Türkçenin Sözcük Dağarcığı, Kesit Yayınları, İstanbul 2016.
• Soltanşa, Ataniyazov, Türkmen Dılınıñ Sözkökı (Etımologık) Sözlügı. Miras, Aşkabat 2004.
• Şen, Serkan, Etimolojinin İzinde-Kelimeden Kültüre Seyahatler. Ötüken Neşriyat, İstanbul 2023.
• Şirin, Hatice, Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2016.
• Tekin, Şinasi, İştikakçının Köşesi-Türk Dilinde Kelimelerin ve Eklerin Hayatı Üzerine Denemeler, Dergâh Yayınları, İstanbul 2015.
• Tekin, Şinasi, Maytrısimit – Burkancıların Mehdîsi Maitreya ile Buluşma – Uygurca İptidaî Bir Dram, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2019.
• Tekin, Talat vd., Türkmence Türkçe Sözlük, Simurg Yayınları, İstanbul 1995.
• Tezcan, Semih ve ZÜLFİKAR, Hamza, Nehcü’l-Ferâdîs Uştmaḫlarnıŋ Açuq Yolı (Cennetlerin açık yolu)-Maḥmūd bin ‘Alî. (Tıpkıbasım ve çeviri yazı: Jànos Eckman, Dizin ve Sözlük: Aysu Ata). Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara, 2014.
• Tietze, Andreas, Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati, Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA), Ankara 2021.
• Toparlı, Recep vd., El-Kavânînü’l-Külliyye Li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
• Toparlı, Recep, Ahmet Vefik Paşa Lehçe-i Osmânî. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2000.
• Toparlı, Recep vd., Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2007.
• Tuğuz, Zeliha, “Yastık” Sözcüğünün Etimolojisi Üzerine”, RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, sy. 39 (2024), s. 249-258.
• Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
• Türk Dil Kurumu, Tarama Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2019.
• Ünlü, Suat, Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Yayınevi, İstanbul 2013.
• Yüce, Nuri, Mukaddimetü’l-Edeb, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2014.