Askeri Müdahaleler, Lozan ile Tanımlanmış Azınlıklar, Toplumsal Hareketler ve Medya (1960-1971): Kriz Dinamiklerinin Çok Boyutlu Analizi

Yıl 2025, Sayı: 26, 217 - 242, 30.09.2025

Mehmet Birlik

https://doi.org/10.54842/ustich.1708143

Öz

Bu çalışma, 1960-1971 döneminde Türkiye’deki askeri müdahalelerin toplumsal-siyasal istikrarsızlık ve azınlık haklarıyla kesişen dinamiklerini incelemektedir. Arşiv belgeleri, tarihsel kayıtlar ve medya içerik analizi yöntemleri kullanılarak, iç krizlerin (ideolojik kutuplaşma, ekonomik kırılganlık) ve uluslararası baskıların (Soğuk Savaş jeopolitiği, ABD-Türkiye ilişkileri) 1960 darbesi ve 1971 muhtırası gibi müdahaleleri nasıl şekillendirdiği analiz edilmiştir. Sıkıyönetim dönemlerinde Lozan Antlaşması’nın azınlık haklarının uygulanmasındaki aksaklıklar, yerel medyanın “ulusal bütünlük” vurgusu ve uluslararası kamuoyunun demokratik gerileme eleştirileri bağlamında değerlendirilmiştir. İç ve dış faktörleri bütüncül bir perspektifle ele alan çalışma, askeri müdahalelerin “anarşi” ile açıklanan geleneksel yorumlarını sorgulayarak kurumsal zayıflık ve elit çatışmalarının rolünü vurgulamaktadır. Bulgular, melez rejimlerde sivil-asker ilişkileri tartışmalarına katkı sunarken, Türkiye’nin demokratik direncini sistematik krizlere rağmen ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler

Askeri Müdahaleler , 12 Mart Muhtırası , Lozan Antlaşması , Azınlık Hakları , Soğuk Savaş

Military Interventions, Lausanne-Defined Minorities, Social Movements, and Media (1960-1971): A Multidimensional Analysis of Crisis Dynamics

Öz

This study examines the interplay of military interventions, sociopolitical instability, and minority rights in Turkey between 1960 and 1971. Employing qualitative methods-including archival analysis, historical documentation, and media content review-it evaluates how domestic crises (ideological polarization, economic instability) and international pressures (Cold War geopolitics, U.S.-Turkey relations) shaped military interventions such as the 1960 coup and 1971 memorandum. The analysis highlights the marginalization of minority rights under the Lausanne Treaty during periods of martial law, contrasting local media narratives emphasizing “national unity” with international critiques of democratic backsliding. By integrating internal and external factors, the study challenges reductionist interpretations of military interventions as mere responses to “anarchy,” instead emphasizing institutional fragility and elite fragmentation. Findings contribute to debates on civil-military relations in hybrid regimes and underscore the resilience of Turkey’s democratic aspirations despite systemic crises.

Anahtar Kelimeler

Military Interventions , 12 March Memorandum , Lausanne Treaty , Minority Rights , Cold War

Kaynakça

• Birincil Kaynaklar Keskiner, Yusuf. “Türkiye’de Sol: 1960-1971.” Yüksek Lisans Tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi, 2022. https://acikerisim.aku.edu.tr/xmlui/handle/11630/9995.
• Karataş, Müjgan. “İki Askerî Darbe Arası Türk Dış Politikasının Tahlili (1960–1980).” Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Yayınları, 2012. https://avesis.gazi.edu.tr/yonetilen-tez/96955efd-1cce-4edd-939b-8b05ffd045c7/iki-askeri-darbe-arasi-turk-dis-politikasinin-tahlili-19601980.
• Gazeteler ve Arşivler Cumhuriyet, Mart-Haziran 1971 arşivi. Milliyet, Mart-Haziran 1971 arşivi. The Times, 15 Nisan 1971. Le Monde, 20 Mayıs 1971. New York Times, 3 Haziran 1971.
• İkincil Kaynaklar Abanoz, Özlem Delal. “12 Mart 1971 Muhtırası’nın Dönemin Köşe Yazılarına Yansımaları.” Middle Black Sea Journal of Communication Studies 8, no. 1 (2023): 5-17. https://dergipark.org.tr/tr/pub/mbsjcs/issue/77681/1292648.
• Arcan, Hazal. “Yeni Bir Dünya Kurulurken Türk Dış Politikası.” Gelenek, no. 81 (2004): 2-4. Demir, Şefir. “12 Mart Askeri Muhtırası.” Şehir ve İrfan Dergisi, 2021. https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1871992.
• Duman, İlker Hasan. “Azınlık Hakları ve Lozan Antlaşması.” Türkiye Barolar Birliği Dergisi 57 (2023): 35-37. https://tbbdergisi.barobirlik.org.tr/m2005-57-128.
• Dursun, D. “Türkiye’nin Darbe Geleneği: 1960 ve 1971 Müdahaleleri.” HukukPolitik, 24 Ağustos 2016, 73. https://dergipark.org.tr/tr/pub/oguiibf/issue/5712/76467.
• Dursun, Özlem Telli ve Mustafa Oral. “1960 Askeri Darbesi ve 1971 Muhtırası Üzerine Bir İnceleme.” ASUSBMYO Dergisi, 2023, 1-3. http://asusbmyodergi.aksaray.edu.tr/tr/pub/issue/82291/1404614.
• Ertürk, Yaşar. “Türkiye'nin Demokratik İnkişafında 12 Mart 1971 Askeri Muhtırasının Yeri.” Journal of Economics and Political Science 3, no. 1 (2023): 7-9. https://dergipark.org.tr/tr/pub/jep/issue/80066/1290337.
• Ertem, Barış. “12 Mart 1971 Askerî Müdahalesi Sonrası Ara Rejim ve Türkiye Siyasetine Etkileri (1971-1974).” OPUS, 2018, 659-663. https://doi.org/10.26466/opus.407560.
• Erdoğan, Şeyma Bilginer. “Türkiye’deki Askeri Müdahaleler ve Medya.” EKEV Akademi Dergisi 89 (2022): 8-10. https://dergipark.org.tr/tr/pub/sosekev/issue/71371/1147602.
• Gökçen, Salim. “İki Darbe Arası Türk Demokrasisi (1961-1980).” Atatürk Yolu Dergisi, 2020, 6-7. https://dergipark.org.tr/tr/pub/ankuayd/issue/59159/850488.
• Gökçe, Emre Utku, “The Relationship Between Economic Elites and Military Coups: The 12th of March 1971 Military Memorandum and TÜSİAD,” İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 73, no. 2 (2023): 1–25. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/4208627 Heper, Metin and Tanel Demirel, “The Military and Democracy in the Third Turkish Republic,” Armed Forces & Society 22, no. 4 (1996): 619–642. https://doi.org/10.1177/0095327X9602200405
• Kalsın, Berrin. “Turkish Press in the Process Leading to 12 March Memorandum.” Asos Journal 3, no. 18 (2015): 3-5. http://dx.doi.org/10.16992/ASOS.861.
• Keskin, Yusuf Ziya. “12 Mart Muhtırası’nın Türkiye Siyaseti ve Devlet Örgütü Üzerindeki Etkileri.” Türk Tarih Kurumu, 2022.
• Köktaş, Nilgün Atıcı ve Hakkı Büyükbaş. “Lozan Antlaşması, Dini Azınlıklar ve Dış İlişkiler Boyutu.” Ardahan Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 2, no. 3 (2016): 12-14.
• Oran, Baskın. “Lozan’ın 'Azınlıkların Korunması' Bölümünü Yeniden Okurken.” Ankara Üniversitesi SBF Dergisi (1994): 20-22.
• Oran, Filiz Çoban “The Role of External Relations in Turkish Democracy History,” Uluslararası İlişkiler ve Diplomasi Dergisi 6, no. 1 (2018): 15–32. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/426147
• TUİÇ Akademi. “1971-1980 Arası Türk Siyasetinin Genel Tablosu.” 2024. https://tuicakademi.org/1971-1980-turkiye-siyaseti-genel-tablosu/.
• Yıldırım, Umut Turgut. “Askeri Müdahalelerin Türkiye’de Siyasal İdeolojiler Üzerindeki Etkileri.” İçinde Cumhuriyetin 100. Yılında Türkiye'de Siyaset ve İdeolojiler Üzerine Tartışmalar, ed. Ercan Oktay ve Abdullah Turan, 655-657. Gaziantep: Özgür Yayınları, 2023.
• Yeşilbursa, Behçet Kemal. “İngiliz Belgelerine Göre Türkiye'de 1960, 1971 ve 1980 Askerî Müdahaleleri.” Vakanüvis, no. 4 (1) (2019): 361-363. https://doi.org/10.24186/vakanuvis.524406.