Fıkıh Usulündeki ‘İşaretin Delaleti’ ile İşârî Tefsirlerdeki ‘Ayetin İşareti’nin Karşılaştırılması

Yıl 2021, Cilt: 36 Sayı: 36, 29 - 54, 20.11.2021

Nasi Aslan Derviş Dokgöz

Öz

‘İşaret’ kavramı tasavvuf ve fıkıh usulü ilimlerinde ‘işaretin delaleti’, ‘ayetin işareti’ gibi çeşitli formlarla kullanılan bir kavramdır. İşârî/tasavvufî tefsirlerde ayetlerle ilgili işârî yorumlar genelde ‘ayetin işareti’ şeklinde isimlendirilir. Fıkıh usulünde ise ‘nassın işareti’ veya ‘ayetin işaretinin delaleti’ şeklinde kullanımlar mevcut olup, bu tabirlerle ahkam ayetlerinde ayetin işaretine binaen bir mananın/hükmün varlığına vurgu yapılır. Her iki ilim dalında kullanılan bu ve benzer ifadeler ile ayetin doğrudan metninden/lafzından anlaşılmayan bir manaya işaret edildiği görülmektedir. Ancak bu ilim dallarındaki işaret kavramının kullanımı metot ve ortaya çıkan netice açısından değerlendirildiğinde aralarında büyük farklılıkların olduğuna şahit olunmaktadır. Zira tasavvufta ‘ayetin işareti’ tabiri ile i’tibâr/analoji yöntemine dayalı olarak ayetlerin işârî manalara yorumlanması anlamı ifade edilirken, fıkıh usulünde ise ayetin işareti ile kastedilen şey ayetin lafzında yer almayan ancak lafzın anlamına bağlı olarak ortaya çıkan anlam veya hükümdür. Bu makalede ‘işaret’ tabirinin fıkıh usulü ve tasavvuf ilminde ifade ettiği anlamlar ele alınarak incelenmiş ve aralarındaki farklar ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İşaret, İşârî Tesfir, Tasavvuf, Usulü’l-Fıkh, İşaretin Delâleti

مقارنة بين ’دلالة الاشارة‘ في أصول الفقه و’إشارة الآية‘ في التفاسير الصوفية

Öz

إن مفهوم ’الإشارة‘ هو مفهوم يستخدم في أشكال مختلفة مثل’دلالة الاشارة‘ و’إشارة الآية‘ في علوم التصوف واصول الفقه. في التفسير الاشاري/الصوفي، تُسمى التعليقات الاشارية للآيات عمومًا باسم "إشارة الآية‘.أما في اصول الفقه، فهناك استخدامات مختلفة مثل ’إشارة النص‘ أو ’دلالة إشارة الآية‘، وبهذه المصطلحات تأكد على وجود معنى/حكم مبني على إشارة الآية في آيات الحكم. يُلاحظ أن هذه التعبيرات والعبارات المماثلة المستخدمة في كلا فرعي العلم تشاربها إلى معنى لا يمكن فهمه مباشرة من نص/صياغة الآية. ومع ذلك، عندما قيّم استخدام مفهوم الإشارة في هذه الفروع العلمية من حيث المنهج والنتيجة، يلاحظ أن هناك اختلافات كبيرة بينها. لأنه في التصوف تشاربلفظ إشارة الآية إلى تفسير الآيات إلى معان إشارية بناءً على طريقة الاعتبار/التشبيه، أما في اصول الفقه فالمقصود بإشارة الآية هو المعنى أو حكم الذي لا يدخل في صيغة الآية بل ينشأ عن معنى اللفظ التزاميا. في هذا المقال تم فحص معاني لفظ ’إشارة‘ في اصول الفقه والتصوف وبيان الفروق بينهما

Anahtar Kelimeler

الإشارة،, التفسير الاشاري, التصوف, اصول الفقه, دلالة الاشارة

A Comparison of the 'Indication of the Sign' in Usul Al-Fiqh and the 'Sign of the Verse' in the Ishari Tafsirs

Öz

The concept of 'sign' is a concept used in various forms such as 'sign of the indication’ and 'sign of the verse' in sufism and usul al-fiqh sciences. In ishari/sufism tafsirs, ishari interpretations about verses are generally named as 'sign of the verse'. In the usul al-fiqh, there are uses such as 'indication of the sign of the verse'. It is seen that these and similar expressions used in both branches of science indicate a meaning that cannot be understood directly from the text/wording of the verse. However, when the use of the concept of sign in these branches of science is evaluated in terms of method and result, it is witnessed that there are great differences between them. Because while in sufism, the term 'sign of the verse' means the interpretation of verses into ishari meanings; in the usul al-fiqh, what is meant by the sign of the verse is the provision that is not included in the wording of the verse but emerges depending on the meaning of the word. In this article, the meanings of the term 'sign' in usul al-fiqh and sufism are examined and the differences between them are revealed.

Anahtar Kelimeler

Sign, Ishari Tafsir, Sufism, Usul al-Fiqh, Sign of the Indication

Kaynakça

• Aksan, Doğan. Anlambilim Konuları ve Türkçenin Anlambilimi. Ankara: Engin Yayınevi, 4. Basım. 2006.
• Âlûsî, Şihâbüddin Mahmûd. Rûhu’l-meânî fî tefsîri’l-Kur’ani’l-Azîm ve seb’i’l-mesânî. 30 Cilt. Beyrut: İhyâü’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Âmidî, Ali b. Muhammed. el-İhkâm fî usûli’l-fıkh. thk. Abdurrezzak Afîfî. 4 Cilt. Riyad: Dâru’s-Samiî, 2003.
• Apaydın, Yunus. İslam Hukuk Usûlü. Ankara: Bilimsel Araştırma Yayınları, 2017.
• Ay, Mahmut. “İşârî Tefsirde İ‘tibâr/Analoji Yöntemi”. Dinî Ve Felsefî Metinler Yirmibirinci Yüzyılda Yeniden Okuma, Anlama Ve Algılama Sempozyumu (Bildiriler Kitabı). ed. Bayram Ali Çetinkaya. 2/727-750. İstanbul: Ege Basım, 2012.
• Ay, Mahmut. Kur’an’ın Tasavvufî Yorumu. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2016.
• Bardakoğlu, Ali. “Delalet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/119-122. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Beyhakî, Ahmed b. Hüseyn. el-Câmi’ li şuabi’l-îmân. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü Rüşd, 2003.
• Bolay, M. Naci. “Delâlet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 9/119. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfü’l-esrâr. thk. Abdullah Mahmud Muhammed Ömer. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail. Sahîhu Buhârî. Dimeşk-Beyrut: Dâru İbni Kesîr, 2002.
• Bursevî, İsmail Hakkı. Tefsîru rûhi’l-beyân. 10 Cilt. İstanbul: Matbaat-ü Osmaniyye, 1330(h).
• Büyük Haydar Efendi. Usûl-ü Fıkıh Dersleri. sad. İbrahim Subaşı. İstanbul: y.y., ts.
• Cevherî, İsmail b. Hammad. es-Sıhâh tâcü’l-lüga ve sıhâhü’l-arabiyye. 6 Cilt. Beyrut: Dâru'l-İlm li'l-Melâyîn, 1990.
• Curcânî, Ali b. Muhammed b. Ali . Mu’cemu’t-ta’rîfât. thk. Muhammed Sıddık Minşâvî. Kahire: Dâru’l-Fadîle, ts.
• Darekutnî, Ali b. Ömer. Süneni Darekutnî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 2001.
• Debûsî, Ubeydullah b. Ömer b. İsâ. Takvîmü’l-edille. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Demirci, Kerim. “Derin Yapı Ve Yüzey Yapı Kavramlarından Ne Anlıyoruz?”. Turkish Studies 5/4 (2010), 291-304.
• Dokgöz, Derviş. “İşârî/Tasavvufî Tefsirlerde Ahkam Ayetlerinin Yorumlanmasında İ’tibâr Yönteminin Fıkhî Açıdan Değerlendirilmesi”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 37 (Nisan 2021), 42-60.
• Ebu Zehra, Muhammed. İslam Hukuku Metodolojisi. çev. Abdülkadir Şener. Ankara: Fecr Yayınevi, 1994.
• Ece, Abdurrahman. “Bana Cevâmiu’l-Kelim (Özlü Sözler) Verildi’ Hadisinin Tahlili”. FSM İlmi Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi 13 (2019), 57-89.
• Erturhan, Sabri. Fıkıh Usulüne Giriş. Sivas: Asitan Kitap, 2014.
• Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed b. Ali. Misbâhu’l-münîr. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1987.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâ-u ulûmi’d-dîn. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2005.
• Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ min ilmi’l-usûl. thk. Hamza b. Züheyr Hafız. 4 Cilt. Medine: Camiatü’l-İslamiyye, ts.
• Gökkır, Necmettin. “Tefsir Usulünde “Lafız-Mana” İlişkisinin Tespiti ve Bağlam Bilgisinin Önemi”. Tarihten Günümüze Kur’an İlimleri ve Tefsir Usûlü. Ankara: Özkan Matbaacılık, 2009, 333-344.
• Güman, Osman. “Hanefî Fıkıh Usulü Literatüründeki Lafızlar Taksiminde Mantıksal Tutarlılık Problemi: Pezdevî Örneği”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 17/33 (2012), 103-132.
• Hallâf, Abdulvahhab. İlmi usûli’l-fıkh. Kahire: Mektebetü’t-Da’veti’l-İslamiyye, 1945.
• İbn ‘Acîbe, Ebu’l-Abbas Ahmet b. Muhammed. Bahru’l-medîd fî tefsîri’l-Kur’ani’l-mecîd. 5 Cilt. Kahire: Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-Âmmeti li’l-Kitab, 1999.
• İbn Battâl, Ebü’l-Hasen Alî b. Halef b. Abdilmelik. Şerhu Sahîhi Buhârî. thk. Ebû Temîm Yâsir b. İbrahim. 10 Cilt. Riyad: Mektebetü Rüşd, ts.
• İbn Emir Hâc, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. et-Takrîr ve’t-tahbîr. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî el-Askalânî. ed-Dirâye fî tahrîci ehâdîsi’l-Hidâye. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. nşr. Abdullah Ali el-Kebîr. 6 Cilt. Kahire: Dârü’l-Maârif, ts.
• İbn Teymiyye, Takiyyüddin Ahmet b. Abdülhalim. Mecmûu’ fetâvâ. 37 Cilt. Medine: Mücemmei’l-Melik Fahd li-Tıbâati’l-Mushafi’ş-Şerîf, 2004.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid. et-Tahrîr fî usuli’l-fıkh. Mısır: Matbaatü Mustafa el-Bâbî'l-Halebî, 1351(h.).
• İsfahânî, Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, ts.
• Kahveci, Nuri. “Lafız Mana İlişkisi Bağlamında İşaretin Delaleti”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 14 (2009), 185-202.
• Karagöz, İsmail. Dini Kavramlar Sözlüğü. Ankara: DİB Yayınları, 2009.
• Karaman, Hayrettin. Fıkıh Usulü. İstanbul: Ensar Yayınları, 2013.
• Kaya, Ali. “Manaya Delaletlerinin Şekilleri Bakımından Lafızlar”. Fıkıh Usulü El Kitabı. ed. Talip Türcan. 414-444. Ankara: Grafiker Yayınları, 2019.
• Kurtubî, Ebu Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-Câmi’ li ahkâmi’l-Kur’ân. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• Leknevî, Abdülalî b. Nizâmiddîn es-Sihâlevî. Fevâtihu’r-rahamût fî şerhi Müsellemi’s-Sübût. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Molla Hüsrev, Muhammed b. Ferâmûz. Mir’âtü’l-usûl fi şerhi Mirkâti’l-Vüsûl. çev. Haydar Sadıkoğlu. İstanbul: Özgü Yayınevi, 2014.
• Müldür, Fatih. “Noam Chomsky’de Üretici Dilbilgisi: Derin Yapı ve Yüzey Yapı Ayrımı”, Kaygı Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Felsefe Dergisi (Uludağ University Faculty of Arts and Sciences Journal of Philosophy) 27 (2016), 59-74.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn b. el-Haccâc. Sahîhu Müslim. 2 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe,2006.
• Necmüddin Kübra, Ahmet b. Ömer. et-Tevîlatü’n-necmiyye. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2009.
• Pezdevî, Fahru’l-İslam Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed. Kenzü’l-vüsûl ilâ ma’rifeti’l-usûl. Karaçi: Mîr Muhammed Kütüphane Merkezi İlim ve Edeb, ts.
• Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-ukûl. thk. Muhammed Zeki Abdü’l-Ber. Katar; y.y., 1984.
• Serahsî, Ahmed b. Ebî Sehl. Usûlü’s-Serahsî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Süslü, Mehmet Zeki. Tasavvufî Tefsir Metodu ve Bâtınî Te’vîl Geleneğiyle Mukayesesi. Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Isparta, 2017.
• Şaban, Zekiyyüddin. İslam Hukuk İlminin Esasları. çev. İ. Kâfi Dönmez. Ankara: TDV Yayınları, 1996.
• Şahin, Osman. Fıkıh Usûlü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 4. Basım, 2017.
• Şâşî, Nizâmüddîn Ebû Alî Ahmed. Usûlü’ş-Şâşî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Teftazânî, Sa’düddîn. Şerhü’t-Telvîh. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Tehânevî, Muhammed Ali. Mevsûatü keşşâfi ıstılahâti’l-fünûn ve’l-ulûm. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1996.
• Uludağ, Süleyman. “İşârî Tefsir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/424-428. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2012.
• Üstünova, Kerime. “Yüzey Yapı - Derin Yapı Kavramları Üzerine”. Turkish Studies 5/4 (2010), 697-704.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. 3 Cilt. Kahire: Mektebetü Vehbe, ts.
• Zeydan, Abdülkerim. el-Vecîz fî usûlü’l-fıkh. Bağdat: Müessesetü Kurtuba, 1976.
• Zeylaî’, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullah. Nasbu’r-râye. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetü Reyyan, 1997.
• Zuhaylî, Vehbe. Usûlü’l-fıkhi’l-İslamî. 2 Cilt. Şam: Dâru’l-Fikr, 1986.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Kahire: Matbaatü İsâ el-Bâbi’l-Halebî, ts.