Tarih ve Kültür Üzerine Arkaik Yapı Kavramları (Kaşgarlı Mahmut Tarafından Yazılan “Divânü Lügâti’t-Türk” Adlı Eserden Örnekler Üzerine)

Yıl 2017, Sayı: 9, 80 - 86, 01.06.2017

Gulbakhrem Molotova

Öz

Kaşgarlı Mahmut’un Divân-ü Lügâti’t-Türk adlı eseri, arkaizmler
konusundaki kaynak çalışması için değerli bir eserdir. Bazı terim ve sözcük
birimler ise arkaizmlerin oldukça zengin bir kaynağını biçimlendiren
kullanımın dışındadır. Günümüz araştırmacıları için bunlar, Arapça ve
Farsçadan ödünç olarak alınan kelimelerle sürekli bir şekilde yer değiştiren
kelimelerin benzerlerini belirlemede bir temel olarak hizmet ederler.
Bahsedilen bu tema içinde, Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılan; törensel
kültür ve tarihsel gerçeklere ilişkin belirli tanımlar sunan Divân-ü Lügâti’tTürk
içinde yer alan bilgileri tekrar düşünmek gerektiği varsayılmıştır.
Günümüzde kullanımdan düşmüş kelimeler, tabiatı gereği belirsizliğini
sürdürmektedirler. Her kelimeyle birlikte verilen açıklamalara dayanarak,
bir kişi törensel kültürün bazı yönlerini restore edebilir. Kaşgarlı Mahmut
hayvan dünyası, aile ilişkileri, kurban sunumu, evlenme töreni ile ilgili ve
bunların yanı sıra belirli gün bölümleri için terimler belirlemişti. Kısmen,
Kaşgarlı Mahmut tarafından kadedilen sözcükler runik yazılı anıtlarda
bulunabilir. Böyle bir malzeme antik dönem ve erken Orta Çağ döneminde
dil gelişim sürecini anlamada mükemmel bir temel oluşturmaktadır. Din
değişimi, dilin terminolojik yapısının değişimini etkilemiştir. Divân-ü
Lügâti’t-Türk içinde yer alan kavramlar, şu an bilinmeyen, geçmiş dönemin
düğün töreni ile ilgili bazı terimlerin varlığına işaret etmektedir. Bu
terimler sayesinde, Türkceden konuşan halkların tarihindeki daha erken
dönemlerin gerçeklerinin resmini yeniden inşa etmek mümkündür. Divân-ü
Lügâti’t-Türk’ün folklor ve edebiyat türlerine atıfta bulunulan terimler de
ayrıca belirlediğine dikkat edilmelidir. Karşılaştırmalı bir analiz,
bazılarının değişikliğe uğradığı bazılarının kullanımdan kaldırıldığını
gösteriyor.
Kaşgarlı Mahmut’un kaydetmiş olduğu Karahanlı hanedanı hakkındaki
bilgilere özellikle dikkat ediyoruz. Divân-ü Lügâti’t-Türk’ün yazarı, BukaBudraj
ve Arslan Han arasındaki savaş hakkında bilgi verir. Bu bilgi, Uygur
Müslümanları ile Uygur Budistleri arasında görülen genel mücadelenin bazı
yönlerine ışık tutmaktadır. İsimlerin arasında yapılan yorumlarda,
Karahanlı hanedanının bazı temsilcilerinin adlarının manaları
açıklanmaktadır: Buğra Han lakabı, Yusuf Kadir Han’ın ve Burhan ad-Din
Qylych’in adları. Bu eser ayrıca Karahanlı devletinin toprakları hakkında
bilgi de sağlamaktadır. Bazı kelimelere eklenen notlar Karahanlı
hanedanının temsilcilerinden birinin belli bir yerde zehirlendiğini -
Tadhkira’da tanımlanmayan bir olay, belirtmektedir. Kaşgarlı Mahmut’un
verdiği bilgiler, sonraki dönemlerin tarihî tezlerinde bulunan boşlukları
doldurmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Terim, kaynak, arkaizm, tarihsel çalışma, tören

Kaynakça

• BEYHAKI Abu-Fazl (1962), Istoriya Mas’uda (1030-1041). Tashkent. s. 748.
• MALOV S. E. (1951), Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti. Teksi i issledovaniya. Moskva-Leningrad. s. 452.
• KASHGARI Mahmud (1981), Diwan Lugahat al-Turk. V. 1, Urumchi. b. 689.
• MOLOTOVA Elvira (2016), «Tazkirayi Bugra-khan»: Istoriya I Kul’tura Karakhanidskogo Gosudarstva. Almaty. s. 208.