Çin’deki Özbekler ve Özbekçe

Yıl 2019, Sayı: 13, 57 - 86, 29.06.2019

Fikret Yıldırım

Öz

Bugün Özbekçe
konuşurların çoğunluğu Özbekistan ile komşu Türk ve İranî kökenli devletlerde
-Kırgızistan, Kazakistan, Türkmenistan, Afganistan ve Tacikistan-
yaşamaktadırlar. Bunun yanı sıra bir kısım Özbek, Çin Halk Cumhuriyeti’nde
resmî azınlık statüsü ile yaşamaktadır ve sayıları, bahsi geçen ülkelere göre
çok daha azdır. Özbeklerin özellikle 18. yüzyıl itibariyle Çin’e yerleşmek için
geldiklerini görmekteyiz. Çin’deki Özbekler, nüfuslarının hem az hem de dağınık
olması nedeniyle çoğunlukla bir arada yaşadıkları Türk halkları ile
kaynaşmışlar ve kimi zaman onların dillerinden kimi zaman da kültürlerinden
etkilenmişlerdir. Bu halklar arasında Uygurlar ve Kazaklar başı çekmektedir.
1957 yılında deneysel statüde de olsa Özbekler için Kiril alfabesi
oluşturulmuştur. Fakat, bir iki yıl içerisinde bu alfabenin deneysel statüsü tekrar
ortadan kaldırılmıştır. Bugün Özbeklerin kendilerine ait bir alfabeleri olmayıp
Arap harfli Uygur alfabesi kullanmaktadırlar. Özbekçe ile ilgili mevcut
kaynaklar Çin’deki Özbekçenin bugünkü Özbekistan’ın edebî diline kaynaklık eden
diyalektten farklı olarak özellikle İranîleşmemiş Özbek diyalektine işaret
etmektedir. Bununla birlikte Çin’e gelen bütün Özbeklerin ilk zamanlar yalnızca
İranîleşmemiş Özbekçe konuşup konuşmadıklarını söylememiz zor görünmektedir.
Buna neden olarak da bugün Yeni Uygurcanın Özbekçe üzerindeki büyük etkisi
gösterilebilir.

Anahtar Kelimeler

Çin, Özbekler, Özbekçe, Alfabe, Azınlık

Kaynakça

• ABDULLA, Adalaiti. (2013). “Field Research on The Uzbek Language in China”. Dilleri ve Kültürleri Yok Olma Tehlikesine Maruz Türk Toplulukları. 4. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 23-26 Mayıs 2012. (Ed.: Marcel Erdal, Yunus Koç, Mikail Cengiz), s. 25-34, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• ALLWORTH, Edward. (1971). Nationalities of the Soviet East: Publications and Writing Systems. New York, London: Columbia University Press.
• BOESCHOTEN, Hendrik. (1998a). “The Speakers of Turkic Languages”. The Turkic Languages. (Ed.: Lars Johanson, Éva Á. Csató), s. 1-15, London, New York: Routledge.
• BOESCHOTEN, Hendrik. (1998b). “Uzbek”. The Turkic Languages. (Ed.: Lars Johanson, Éva Á. Csató), s. 357-378, London, New York: Routledge.
• CHEN, Zongzhen ve diğerleri. (1990). Zhongguo Tujue yuzu yuyan cihui ji / 中国突厥语族语言词汇集 [Çince-Türk Dili Sözvarlığı Listesi]. Beijing: Minzu Chubanshe.
• CHENG, Shiliang. (1997). Tujue bijiao yuyanxue / 突厥比较语言学 [A Comparative Study of the Turkic Languages]. Ürümçi: Şinciang Halk Yayınevi.
• CHENG, Shiliang ve Abdurrahman. (1987). Wuzibieke yu jian zhi / 乌孜别克语简志 [Concise grammar of Uzbek]. Beijing: Minzu Chubanshe. [Aktaran: Hahn (1989)]
• CLAUSON, Gerard. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. London: Oxford University Press.
• COŞKUN, Volkan. (2000). Özbek Türkçesi Grameri. Ankara: TDK.
• DWYER, Arienne. (2016). “Endangered Turkic languages of China”. Tehlikedeki Türk Dilleri: Kuramsal ve Genel Yaklaşımlar / Endangered Turkic Languages: Theoretical and General Approaches. Cilt 1. (Ed.: Süer Eker, Ülkü Çelik Şavk), s. 431-450, Ankara: Uluslararası Türk Akademisi, Astana: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi.
• HAHN, Reinhard F. (1989). “Review: Wūzībiékèyǔ jiǎnzhi. Zhōngguó shǎoshù mínzú yŭyán jiǎnzhì cóngshū. [Concise grammar of Uzbek. Series of concise grammars of Chinese minority languages] by Chéng Shiliáng and Abdurahman.” Central Asiatic Journal, Vol. 33, No. 1/2, s. 147-151.
• KARLUK, Abdürreşit C. (2017). “Çin Halk Cumhuriyeti’nde Dinî Yapı ve Müslüman Milliyetler”. TYB Akademi, sayı 20, Mayıs 2017, s. 9-48.
• KIM, Deborah. (2017). Topics in the Syntax of Sarikoli. Ph.D. dissertation, Leiden University, LOT dissertation series 467.
• LAUDE-CIRTAUTAS, Ilse. (1976). “Son Elli Yılda Edebî Özbekçenin Gelişmesi Üzerine”. Türk Kültürü Araştırmaları, XV/1-2, s. 77-92.
• LESSING, Ferdinand D. (1960). Mongolian-English Dictionary. Berkeley and Los Angeles: University of California Press.
• MA, Yin. (1994). China’s Minority Nationalities. Beijing: Foreign Languages Press.
• OLSON, James S. (1998). An Ethnohistorical Dictionary of China. Westport: Greenwood Press.
• ÖLMEZ, Mehmet. (2013). “Çin’deki Türk Dilleri ve Bugünü”. Dilleri ve Kültürleri Yok Olma Tehlikesine Maruz Türk Toplulukları. 4. Uluslararası Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 23-26 Mayıs 2012. (Ed.: Marcel Erdal, Yunus Koç, Mikail Cengiz), s. 397-422, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• Özbek Edebiyati Tariḫi. Ürümçi: Şincaŋ Ḫelḳ Neştiyati, 2005.
• ÖZSOY, A. Sumru ve diğerleri. (2000) Kurtuluş Yolunda: a work on Central Asian literature in a Turkish-Uzbek mixed language. İstanbul: In Kommission bei Franz Steiner Verlag, Stuttgart.
• RAMSEY, S. Robert. (1989). The Languages of China. Princeton, New Jersey: Princeton University Press.
• SCHWARZ, Henry G. (1984). The Minorities of Northern China, A Survey. Studies on East Asia, Volume 17. Washington: Center for East Asian Studies, Western Washington University.
• STEINGASS, Francis Joseph. [1892]. A Comprehensive Persian-English Dictionary, Including the Arabic Words and Phrases to be met with in Persian literature, London: Crosby Lockwood and Son, Printed by W. H. Allen and Co., LTD.
• SVANBERG, Ingvar. (1988). The Altaic-speakers of China: numbers and distribution. Uppsala: Centre for Mult[i]ethnic Research, Uppsala University, Faculty of Arts.
• TEKİN, Talat ve ÖLMEZ, Mehmet. (2018). Türk Dilleri - Giriş. Yenilenmiş 5. Baskı. İstanbul: BilgeSu.
• TOGAN, A. Zeki Velidî. (1981). Bugünkü Türkili (Türkistan) ve yakın tarihi, Cilt 1, Batı ve Kuzey Türkistan. 2. baskı. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• TSUNG, Linda. (2009). Minority Languages, Education and Communities in China. Basingstoke, UK: Palgrave Macmillan.
• UYSAL, Faruk. (2004). Özbekistan Ülke Raporu. TİKA.
• WURM, Stefan. (1959). “Das Özbekische”. Philologiae Turcicae fundamenta. Cilt 1. (Ed.: J. Deny ve diğerleri.), s. 489-524, Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• WURM, Stephen A. (1997). “Two Turkic-based Hybrid Languages in Northwestern China”. Turkic Languages, 1, s. 241-253.
• YOLBOLDİ, Nesrulla ve ḲASİM, Muhebbet. (1987). Cuŋgodiki Türki Tillar. Ürümçi: Şincaŋ Daşö Neşriyati.
• ZHÀO, Xiāngrú and HAHN, Reinhard F. (1989). “The Ili Turk People and Their Language”. Central Asiatic Journal, Vol. 33, No. 3/4, s. 260-289.
• ZHOU, Minglang. (2003). Multilingualism in China: The Politics of Writing Reforms for Minority Languages 1949- 2002. Berlin, New York: Mouton de Gruyter.
• İnternet Kaynakları
• URL-1: “State Committee of The Republic of Uzbekistan on Statistics: Demographic Situation (January-December 2017)”. https://stat.uz/uploads/docs/demografiya-yan-dek-2017-en2.pdf (Erişim Tarihi: 27.03.2019)
• URL-2: “Decree of the President of the Republic of Uzbekistan”. https://stat.uz/en/219-ofytsyalnaia-statystyka-en/index.php?option=com_content&view=article&id=5415&catid=2&lang=en-GB (Erişim Tarihi: 27.03.2019)
• URL-3: Ning, Jizhe vd. (2018). China statistical yearbook - 2018. Compiled by National Bureau of Statistics of China. Beijing: China Statistics Press. http://www.stats.gov.cn/tjsj/ndsj/2018/indexeh.htm (Erişim tarihi: 27.03.2019)
• URL-4: “Language Atlas of China: National Minorities in China”. http://llmap.org/map/346872/ [Haritanın kaynağı: Wurm, S. A. and Liu Yongquan (convenors). 1987. Language atlas of China. Hong Kong: Longman Group (Far East) Ltd. on behalf of the Australian Academy of the Humanities and the Chinese Academy of Social Sciences. Date Digitized: July 2012.] (Erişim tarihi: 03.04.2019)