Abdurehim Eysa we Uyghuristan Chüshi (Abdurehim Isa ve Uyguristan Rüyası)

Yıl 2019, Sayı: 14, 12 - 59, 25.12.2019

Sulaiman Aisaiti

Öz

Abdurehim Eysa (1910-1958) 20. yüzyıldaki Uygur
tarihinde Uyguristan Cumhuriyeti kurma gayesinden dolayı ağır bedel ödeyen
Uygur siyasi serxillerinin biridir. Hıtay bölümü 1957-1958 yılları Uygur Özerk Bölgesi’nde
faaliyet gösteren “yerli milletçiliğe karşı mücadele” hareketi 1612 nefer Uygur
ve Kazak serxillerine “yerli milletçi” kalpağı giydirip jazaligan. Bu harekette
Hıtay hükümeti tarafından “aşırı yerli milletçi” denen kalpak giydirilen
Abdurehim Eysa, 1958 yılı, 1. ayın 17’sinde Urumçi’de sırlı bir şekilde
öldürülmüştür. Hıtay hükümeti o günü Ebdurehim Eysa’nı “kendini öldüren” diye
ilan etti. Aynı zamanda İli ilinin valisi, İli Kazak Özerk Bölgesi’nin başyardımcısı
vazifesini gerçekleştiren Abdurehim Eysa gibi üst dereceli (kıdemli) Uygur bir
memurun sırlı ölümü, 1950’li yılların sonunda Uygur diyarının siyasi sahada
güçlü telaş ve şüphelerini harekete geçirdi.

Aradan 60 yıl geçtikten sonra bugün, Hıtay ve
eski Sovyetler İttifakının Uygur diyarına nınaivetlik bir kısım sır
arhiplerinin ortaya çıkışı, hayat şahitlerinin (arkadaş?)larının hatırlatmaları
(hatırala)  hem de Seypidin Ezizi
(1914-2003)nin neşredilmeyen hatırlatmalarının (hatıra) 3. cildindeki beyanlar,
Abdurehim Eysa’nın sırlı ölümü hakındaki şüpheleri yeniden güçlendirmektedir.

Bu makalede yeniden ortaya çıkan arhip
kaynakları, tarihi deliller, şahitlerin hatıralarına dayanan Abdurehim Eysa’nın
mücadele içinde geçen hayatı, milli bağımsızlık yolundaki mücadelesi, 1949
yılından sonra Uyguristan İttifakdaş Cumhuriyeti kurma yolunda Hıtay bölümü ile
münakaşaları anlatılmaktadır. Yine Abdurehim Eysa’nın 1958 yılının 1. Ayındaki
ansızın ölümü ve onun sırlı olayları hakkındaki şüpheli düğümler
değerlendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

Abdurehim Eysa, Optonomi, Uyguristan Cumhuriyeti, “Yerli Milletçiliğe Karşı Mücadele, Uygur Sexilleri

Kaynakça

• • Merup Eysa (Gisarof): «Abdurehim Eysa ölümining siri», Tarixiy eslime (yérimi mashinkida bésilghan we yérimi qolda yézilghan qolyazma), Tashkent, 1990-yillar• Seypidin Ezizi: «Ömür dastani» (tarixiy eslime, 3-tom), Béyjing: Milletler neshriyati 1990-yillarning axiri neshirge teyyarlighan, emma neshir qilinish testiqi bérilmigen kitab, A nuxsa (deslepki kompiyotérgha élin’ghan nusxa), B nusxa (tehrirlen’gen nusxa)• Seypidin Ezizi: «Ömür dastani» (tarixiy eslime-2), Béyjing: Milletler neshriyati, 1990-yil neshri• Wang Yongqing zhengli, «Lishi de Huisheng: Geerxia Huiyilu» («Tarixning sadasi: Garshabanining eslimisi») Wulumuqi: Xinjiang Shengchan Jianshe Bingtuan Chubanshe, 2012 nianban • Sherip Niyaz Xushtar: «Abdurehim Eysa», «Shinjang yéqinqi zaman tarixida ötken shexsler», Ürümchi: Shinjang xelq neshriyati, 2003-yil birinchi neshri• «Ongchi, esheddiy yerlik milletchi unsur Ziya Semedi, Ibrahim Turdi we Abdurehim Eysalarning partiyege qarshi eksiyetchi biloki üzül-késil tarmar qilindi», «Algha» zhurnili, 1958-yilliq 5-san• Qurbanghali Osmanof: «Ili Qazaq aptonom oblastining qurulush jeryani», «Ili tarix matériyalliri» (Yili Wenshi Ziliao), 1993-yil, 9-qisim, 01-10-betler• Zhou Enlai: «Guanyu Woguo Minzu Zhengce de Jige Wenti» («Memlikitimizning milletler siyasitidiki birqanche mesile toghrisida», Qingdao, 1957-08-04), «Zhou Enlai Xuanji» (Xia), Beijing: Renmin Chubanshe, 1997 • «Shinjang géziti» ning 1958-yili 4-ayning 30-künidiki sanigha bésilghan Abdurehim Eysa heqqidiki bash maqale• «Xitay Musulmanlar hej ömiki Mekkige yürüp ketti», «Xitay musulmanliri» (Zhongguo Musilin), 1957-yili 1-san• Ömer Kul yayina hazirlayan: «Esir Doğu Türkistan İçın-2: Isa Yusup Alptekinin Mücadele Hatıralaı (1949-1980)», Ankara: Berikan Yayınevıneshriyati, 2007• Memorandom of a Discussion held by USSR Consul-General in Ürümchi, G. S. Dobashin, with First Secretary of the Party Committee of the Xinjiang Uyghur Autonomous Region, Comrade Wang Enmao, and Chair of the People’s Committee, Comrade S. Azizi, January 17, 1958, Wilson Center Digital Archive (digitalarchive.wilsoncenter.org)• M. Zimianin to the Department of the Central Committee of the CPSU and to Comrade Iu. V. Andropovm August 18, 1958, Wilson Center Digital Archive International History Declassified (digitalarchive.wilsoncenter.org)• Memorandum on a Discussion with Wang Huangzhang, Head of the Foreign Affairs Office of the Prefectural People’s Committee, January 22, 1958, Wilson Center, Digital Archive International History Declassified (digitalarchive.wilsoncenter.org)• Iu. Andropov to the Central Committee of the CPSU, ‘On the Struggle with Local Nationalism in China’, Wilson Center, Digital Archive International History Declassified (digitalarchive.wilsoncenter.org)• Ziya Semedi: «Exmet Ependi» (tarixiy roman), Almuta, 1994-yili, Uyghur Kril yéziqidiki neshri• Abdulla Rozibaqiyéf: «Xelqim üchün köyidu yürek», Almuta: «Jazushi» neshriyati, 1997-yil Uyghur Kril yéziqidiki neshri • Dawid Brophy, Uyghur Nation: Reform and Revolution on the Russian-China Frontier, Harvard University Press, 2016, pp. 16-18• Burhan Shehidi: «Shinjangning 50 yili», Béyjing Milletler neshriyati, 1986-yili neshiri • 《中共中央文件选集》第1册，中共中央党校出版社1989年版，第111页• 《中共中央文件选集》第7册，中共中央党校出版社1991年版，第775页• Merup Eysa (Gisarof) bilen ötküzülgen téléfon söhbiti xatirisi, 2019-yili 4-ayning 24-küni we 5-ayning 3-küni