Kazak “Muńlıq-Zarlıq” Destanında Bir Dev Tipi: Mıstan Kempir

Yıl 2020, Sayı: 15, 82 - 91, 23.06.2020

Dilyaram Ayupova

https://doi.org/10.46400/uygur.664050

Öz

Kazak Türkleri, diğer Türk boyları gibi, binlerce yıllık tarihi gelişim içerisinde sözlü olarak yayılan eserlerden en önemlisi sayılan destanları yaratmışlardır. Kökleri çok eski zamanlara dayanan halk edebiyatı örneklerinden biri “Muńlıq-Zarlıq” destanıdır. Bu anlatı Sır Derya havalisinde, Oğuz-Kıpçak zamanında (XI-XII. asırlar) ortaya çıkmıştır. XIX. yüzyıla kadar Kazak Türkleri arasında sözlü bir şekilde, sonradan nazım ve nesir karışımı halinde yazıya geçirilerek hikâye-destan ya da arkaik destan olarak varlığını devam ettirmiştir.
Bu çalışmanın temel amacı destandaki köklü mitolojik unsurlardan biri olan mıstan kempir tipinin karakter özelliklerini açıklamak, bu tiple ilişkili motifleri tespit etmek ve yalmavuz (Kz. jalmauız) tipi ile varsa benzer yönlerini ve ya farklılıklarını ortaya koymaktır. Çalışmanın giriş kısmında destan kavramı hakkında kısa bilgi verilmiş olup, “Muńlıq-Zarlıq” destanının konusu anlatılmıştır. Makalenin ana kısmında metinde mıstan kempir tipinin geçtiği örneklere yer verilerek, örneklerden mıstan ile ilgili motif ve epizotlar incelenmiştir. Makalede destanın Kiril harfleriyle neşredilmiş “Hikayet Risale-i Muńlıq-Zarlıq” varyantı ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kazak Destanı, Muńlıq-Zarlıq Destanı, Mıstan Kempir, Jalmauız/Yalmavuz, Şaman/Kam

"Mıstan Kempir” – One of the Type of Ogress in the Kazakh “Muńlıq-Zarlıq” Epic

Öz

The Kazakh Turks like other Turkic-speaking ethnic groups have created the most important epics, which had been spreading verbally from the generation to the generation. One of the brightest examples of folk literature, which has its roots in antiquity, is the epic “Munlık-Zarlık”. This epic occurred in the region of Sir Derya at the period of the Oguz-Kipchak (11-12th centuries). By 19th century the epic has been continued its existence verbally and later as the mixture of poetry and prose of the story-epic or of an archaic epic among the Kazakh Turks.
The main purpose of this study is to explain the character of the Mıstan Kempir, who is one of the deep-rooted mythological creature in the epic. Also the study identifies motifs associated with this type of creature and reveals similar aspects or diffErences connected with the Yalmavuz. In the introduction part of the study, is given a brief information about epic concept and explained the point of “Munlık-Zarlık” epic. In the main part of the study, are examined motifs and episodes related to Mıstan Kempir by giving examples of it in the text. The study based on the “Hikayet Risale-i Munlık-Zarlık” variant of the epic, published with Cyrillic letters. 

Anahtar Kelimeler

The Epic of the Kazakh, The Epic of Munlık-Zarlık, Mıstan Kempir, Jalmauiz/ Yalmavuz, Shaman/Kam

Kaynakça

• ABİLULI, Mendibay. (2013). “Muńlıq-Zarlıq” – Balalarga Arnalgan Ertegi-Kissa”. Kazak Tılı men Adebieti Dergisi, S. 2, s. 5-12.
• AÇA, Mehmet. (2002). Kazak Türklerinin Destanları ve Destancılık Geleneği, 1.bsk., Konya: Kömen Yayınları 4.
• AKAN A., vd. (2008). (Ed. Kosan S. vd.) “Hikayat Risala Muńlıq, Zarlıq,” Köne Epos Babalar Sözi Serisi, C. 52, Astana: Foliant Yayınları, s. 9-83. https://www.twirpx.com/file/1390273/ (Erişim: 01.07.2019)
• BASİLOV V. N. (1980). “Jalmauız Kempir”. Mifı Narodov Mira, C. 1, Moskova: Sovetskaya Ensiklopediya Yayınları.
• BAYAT, Fuzuli. (2017). Türk Külltüründe Kadın Şaman, 4. bsk., İstanbul: Ötüken Neşriyatı.
• BAYDRAHMANOVA J. S. (2013). “Folklorlık Prozadağı Motivter Jüyesi”, ENU. http://repository.enu.kz/handle/123456789/8533 (Erişim: 05.07.2019)
• DMİTRİYEV, S. V. (2009). “Proishojdeniye Odnogo Demonologiçeskogo Obraza Narodov Sentral’noy Azii: Projorlivaya Staruha”. Lavrovskiy Sbornik: Materialı XXXIII Sredneaziatsko-Kavkazskih Çteniy, St. Petersburg: MAE RAN (Kunskamera) Yayınları, s. 318-324.
• GÜNGÖR, Harun. (2010). “Şamanizm”. Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 38, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Vakıf Yayınları İşletmesi, s. 325-328.
• IBIRAYEV Ş. (1993). Epos Alemi: Kazak Batırlık Jırlarının Poetikası, Almatı: Gılım Yayınları.
• İNAYET, Alimcan. (2004). Uygur Halk Destanları I, Ankara: TDK Yayınları.
• İNAYET, Alimcan. (2010). Türk Dünyası Efsane ve Masallarında Bir Dev Tipi: Yalmavuz/Celmoğuz, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• KALAFAT, Yaşar. (2004). Altaylar’dan Anadolu’ya Kamizm – Şamanizm, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• KASKABASOV, Seyit. (2009). Oyöris, Almatı: Jibek Jolı Yayınları.
• KAŞGARLI, Mahmud. (1941). Divanü Lugat-İt-Türk Tercümesi. (Çev.: Besim Atalay), C. 3, Ankara: TDK Yayınları.
• ÖĞER, Adem. (2007). “Değerlendirmeler”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi/Journal of Turkish World Studies, C. 7, S. 1, İzmir, s. 219-220.
• ÖĞER, Adem. (2008). Uygur Efsaneleri Üzerinde Bir Araştırma (İnceleme ve Metinler). Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. https://media.turuz.com/mifoloji/0502-Uyqur_Efsaneleri-Adem_Oger-2008-733s.pdf (Erişim: 05.07.2019)
• ÖZCAN, Derya. (2011). “Kazak Türklerinin Muńlıq-Zarlıq Destanında Altın”. NEÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 1, s. 30-38. http://turkoloji.cu.edu.tr/makale_sistem/tumview.php?id=17147 (Erişim: 06.07.2019)
• ROUX, Jean-Paul. (2015). Eski Türk Mitolojisi. (Çev.: Musa Yaşar Sağlam), Ankara: Bilge Su Yayıncılık.
• SIDIKOV A. N. (2013). “Demononimı Kırgızskogo Yazıka”. Bulletin KazNU, Filology Series, S. 1-2 (141-142), Almatı, s. 35-38.
• TAMİR, Ferhat. (2011). “Kazaklarda Destanlar ve Er Sayın Destanı”. Kardeş Kalemler Aylık Avrasya Edebiyat Dergisi, Y.5, S.56, Ankara, s.y. http://www.kardeskalemler.com/agustos2011/kazaklarda_destanlar_ve_er_sayin_destani.htm (Erişim: 07.07.2019)
• TİMURTAŞ, Faruk K. (2005). Tarih İçinde Türk Edebiyatı, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Yudahin K.K. (1985). Kirgizsko-Russkiy Slovar', Frunze: Glavnaya Redaksiya Kirgizskoy Sovetskoy Ensiklopedii.