Uygur Halk Mizahında Anlatmalık Türler ve İcracıları

Yıl 2020, Sayı: 15, 169 - 186, 23.06.2020

Tugba Gönel Sönmez

https://doi.org/10.46400/uygur.738079

Öz

Mizah, hayatın gülünç ve anlamsız taraflarını değerlendirip sergileyebilme yetisidir, insana özgü olmakla birlikte toplumsal bir olgu olarak bilişsel, duyuşsal ve davranışsal özellikler gösterir. Toplumdaki uyumsuzlukları, salt yıkıcılıktan ziyade ince bir nükte ve iyileştirici bir söylemle ortaya çıkarmaktadır. Toplumların mensup olduğu birçok değişkene (dil, din, coğrafya, iklim, kültür...vb.) bağlı olarak farklılık gösteren ve karaktere bürünen mizah, sözlü, yazılı ve görsel olarak bünyesinde birçok tür barındırmaktadır. Her türlü toplumsal ve ideolojik temanın işlenebildiği mizah türleri aynı zamanda birey-toplum ve birey-birey ilişkisini diri tutan hassasiyetlerin de ele alınabilmesine olanak sağlamaktadır.
Çalışmada örnek metinlerden hareketle Uygur halk mizahı içerisinde sözlü yaratım ve aktarımdan beslenen latife, çakçak, yumur, laf, kızık ve kikas gibi anlatmalık türler ele alınmış olup Uygur halk mizahı içerisinde ön plana çıkan Nasreddin Ependi, Seley Çakkan, Molla Zeydin ve Hisam Kurban gibi mizah icracıları tanıtılıp değerlendirilmekte ve işlevleri ele alınmaktadır. Ayrıca Uygur toplumunun kolektif belleğinde nesilden nesle aktarılan mizah icracıları ve biyografilerine dikkat çekilmeye çalışılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Uygur Halk Mizahı, Latife, Çakçak, Yumur, Laf

Narrative Genres in Uyghur Folk Humor and Their Performers

Öz

Humor is the ability to evaluate and display the ridiculous and meaningless aspects of life, as it is unique to human, it shows cognitive, affective and behavioral features as a social phenomenon. It reveals incompatibilities in society with a subtle nuclear and healing discourse rather than mere destructiveness. The humor, which varies depending on the many variables (language, religion, geography, climate, culture ... etc) and which takes on the character, contains many genres in oral, written and visual form. The types of humor, in which all kinds of social and ideological themes can be processed, also enable the sensitivity to keep the individual-society and individual-individual relationship alive.
In the study, based on the sample texts, the narrative genres such as latife, çakçak, yumur, laf, kızık ve kikas; humor performers such as Nasreddin Ependi, Seley Çakkan, Molla Zeydin ve Hisam Kurban which are fed by verbal creation and transfer in Uyghur folk humor, are introduced and evaluated and their functions are discussed. In addition, it is tried to draw attention to the humor performers and biographies of the Uyghur society that are passed down from generation to generation in the collective memory.Uyghur Folk Humor, Latife, Çakçak, Yumur, Laf.

Anahtar Kelimeler

Uyghur Folk Humor, Latife, Çakçak, Yumur, Laf

Kaynakça

• ABLİZ, Helimgül. (2009). Uygur Helk Meşrep Oyunliri Hekkide Tetkikat. Yüksek Lisans Tezi, Şincan Üniversitesi. BERGSON, Henri. (2014). Gülüncün Anlamı Üzerine Deneme. (Çev.: Devrim Çetinkasap), İstanbul: Türkiye İş bankası Kültür Yayınları. BATU, Kaibinuer. (2018). Uygur Halk Mizahının Önemli Tipleri (Nesirdin Ependi, Seley Çakkan, Molla Zeydin, Hisam Kurban). Yüksek Lisans Tezi, Akdeniz Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. DAVUT, Rahile; ABLİZ, Helimgül. (2015). Uygur Meşrepliri Hekkide Omumiy Bayan. Ürümçi: Şincan Helk Neşriyati. DAVUT Rahile; MUHPUL, Yasin. (2011a). Uygur Meşrep Medeniyiti IV. Ürümçi: Şincan Güzel Senet-Foto Süret Neşriyatı. DAVUT, Rahile; MUHPUL, Yasin. (2011b). Uygur Meşrep Medeniyiti II. Ürümçi: Şincan Güzel Senet-Foto Süret Neşriyatı. EBEY, Abdurahman, İMİN, Ehmet. (2006a). Uygur Halk Letipiliri. Ürümçi: Şincan Helk Neşriyati. EBEY, Abdurahman, İMİN, Ehmet. (2006b) Uygur Halk Çakçakliri Hisam Çakçakliri. Ürümçi: Şincan Helk Neşriyati. EBEY, Abdurahman, İMİN, Ehmet. (2006c). Uygur Halk Lapliri. Ürümçi: Şincan Helk Neşriyati. EMET, Erkin. (2013). Nüktedan Hisam Kurban. Ankara: Grafiker Yayınları. GÉNİ, Buatikem. (2009). Uygurlarnn Nasirdin Ependi Letipiliri Hekkide Tetkikat. Yüksek Lisans Tezi, Şincan Üniversitesi Halk Eğiz Edebiyati Bölümü. GÖHERNİSA, Muhemmetmusa. (2003). “Seley Çakkan Letipilirinin Milliy Alahidiliki Toğrisida”. s. 68-70. GÖNEL SÖNMEZ, Tugba. (2017). Uygur Meşrepleri Üzerine Bir İnceleme. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. GULAM, Ekber. (2006). Nasreddin Ependi Letipiliri Kamusi I, Ürümçi: Şincan Yaşlar Ösmürler Neşriyati. GÜVEMLİ, Zahir. (1949). Türk Mizah Edebiyatı Antolojisi. İstanbul: Varlık Yayınları. HABİBULLA, Abdurehim. (2000). Uygur Etnografiyisi. Ürümçi: Şincan Halk Neşriyatı. İNAYET, Alimcan. (1996). “Nasreddin Hoca ve Uygur Toplumu”. Uluslararası Nasreddin Hoca Bilgi Şöleni Bildirileri. (Yayına Haz.: Alev Kahya Birgül), AKMB, s. 149-154. İNAYET, Alimcan. (2013). “Uygur Mizahında Çakçak ve Hésam Çakçakları, Türk Halk Edebiyatı İncelemeleri”, Saim Sakaoğlu Armağanı. (Ed.: Metin Ergun), Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü. İSMAYİL, Osman. (1994). Uygur Helk Eğiz Edebiyatidiki Janirlar. Ürümçi: Şincan Yaşlar-Ösmürler Neşriyati. İSMAYİL, Meryemgül. (2007). “Kumul Kikas Béyitliri Toğrisida”, Kumul Edebiyati 3. KADİR, Ekber. (2011). Hisam Çakçakliri Hekkide. Pekin: Milletler Neşriyati. KAŞGARLI, Sultan Mahmut (2008). Seley Çakkan Fıkraları, İstanbul: Çağrı Yayınları. MORREALL, John. (1997). Gülmeyi Ciddiye Almak. (Çev.: Kubilay Aysevener ve Şenay Soyer), İstanbul: İris Yayınları. Muhemmet Adil (2009) Kaşkar Uygur Dolan Medeniyeti (Kaşgar Uygur Neşriyatı, Kaşgar). MUHEMMETMUSA, Göhernisa. (2003). “Seley Çakkan Letipilirinin Milliy Alahidiliki Toğrisida”. Hoten Pedegogika Aliy Téhnikomi İlmiy Jurnili, s. 2, 68-70. NECİP, Emir Necipoviç. (2008). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. (Çev.: İklil Kurban), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. OĞUZ, Şükran. (2015). “Seley Çakkan ve Molla Zeydin Şiirleri”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, S. 6, s. 95-105. ÖGER, Adem; GÖNEL, Tugba. (2011). “Uygur Türkleri Arasında Şamanlar ve Tedavi Yöntemleri”. Turkish Studies, S. 6/4, s. 233-247. ÖMER, Uçkuncan. (2013). Uygur Folklor Medeniyet Hezinisidin Ketriler. Ürümçi: Şincan Yaşlar Ösmürler Neşriyati. ÖZKAN, İsa. (1992). “İki Uygur Fıkra Tipi: Molla Zeydin ve Seley Çakkan”. Milli Folklor, S. 16, s. 15-20. RAHMAN, Abdukerim ve diğerleri. (1996). Uygur ÖrpAdetliri. Ürümçi: Şincan Yaşlar ÖsmürlerNeşriyati. SAKAOĞLU, Saim. (1994-1995). “Türk Dünyası Mahallî Tipleriyle Anadolu Fıkra Tipleri Arasındaki Paralellikler”. SÜ Fen Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi. S. 9-10,s. 267288. TARİM, Osman İsmayil. (2009). Uygur Helk Eğiz Edebiyati Hekkide Umumiy Bayan. Ürümçi: Şincan Ünivérsitéti Neşriyati. TÜRKÇE SÖZLÜK. (1998). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. TURDİ, Ablikim. (1985). Helk Edebiyati Hekkide Omumiy Bayan, Urumçi: Şincan Helk Neşriyatı. UÇKUNCAN, Ömer. (2009). Uygur Halk Tarihi Koşakları Kamusu. Urumçi: Şincan Üniversitesi Neşriyatı. UTUK, İmincan Ehmedi. (2006). Uygur Edebiyati Tarihi III. Pekin: Milletler Neşriyati. UYGUR EDEBİYATİ TOĞRİSİDA. (1982). (Ed.: Obul İslam), Pekin: Milletler Neşriyati. UYĞUR TİLİNİÑ İZAHLİK LUĞİTİ “K-L”. (1994). Urumçi: Şincan Helk Neşriyatı. UYĞUR TİLİNİÑ İZAHLİK LUĞİTİ “M-Ü”. (1995). Urumçi: Şincan Helk Neşriyatı. UYĞUR TİLİNİÑ İZAHLİK LUĞİTİ “T-H”. (1991). Urumçi: Şincan Helk Neşriyatı. UYĞUR TİLİNİÑ İZAHLİK LUĞİTİ “V-Y”. (1998). Urumçi: Şincan Helk Neşriyatı. YALÇIN, Soner; EMET, Erkin. (1995). Nasrettin Hoca Uygurca-Türkçe. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları. ZEYİDİ, Mehmud; DUGAYLİ, Semet. (1988). Edebiyat Atalğuliri Luğiti. Pekin: Milletler Neşriyati. İnternet Kaynakları URL-1: Sopi, Nijat (2013). “Uygurların İli Çakçak (Şaka) Sanatı ve Çakçaklarda Yansıyan Kültürel Unsurlar Hakkında”. Çin Halk Cumhuriyeti İli Pedegojik Enstitüsü. https://www.academia.edu/4757838/UYGURLARIN_%C4%B0L%C4%B0_%C3%87AK%C3%87AK_%C5%9EAKA_SANATI_VE_%C3%87AK%C3%87AKLARDA_YANSIYAN_K%C3%9CLT%C3%9CREL_UNSURLAR_HAKKINDA, (Erişim: 20.04.2020)