MODERN UYGURCADA HALK HEKİMLİĞİ İLE İLGİLİ MESLEK ADLARI

Yıl 2021, Sayı: 17, 23 - 40, 18.06.2021

Mehmet Güler , Ayşe Melek Özyetgin

https://doi.org/10.46400/uygur.936828

Öz

Çağdaş ve bilimsel tedavi metotlarının ortaya çıkmasından önce, halk arasında, hastaların tedavisi için birtakım yöntemler geliştirilmiştir. Bu yöntemler zaman içinde halk hekimliği adı verilen alanı oluşturmuştur. Asya’daki Türk ve Moğol topluluklarında da özellikle Şamanizmin bazı inanç ve ritüelleriyle beslenen tedavi uygulamaları, zaman içinde somut birer mesleki pratiğe dönüşmüştür. Bu uygulamalar için yapılan adlandırmalar, tarihi dönemler ile günümüz Türk lehçe ve şivelerinde sağlık ve tıpla ilgili meslek adlarının yanında kendine yer bulmuştur. Modern Uygurcada da durum farklı değildir; Uygurcada yabancı dillerden geçen tıpla ilgili meslek adlarının yanında eski dönemlerden beri tanık olunan, Türk halk hekimliği kültürüne dayalı meslek adları da dikkati çekmektedir. İncelememizin konusunu da Modern Uygurcadaki halk hekimliğine dayalı bu meslek adları oluşturmaktadır. Makalemizde bu alanda izahlı lügat ve Uygur dilinin çeşitli ağız sözlüklerinden tespit edilen meslek adlarının gelişim süreci ile bu sözcüklerin Modern Uygurcada ve Uygur ağızlarında kullanımı üzerinde durulacak, Uygur kültürü içinde halk hekimliğinin önemi, yeri, kapsamı ve gelişmişlik düzeyi açıklanmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler: Modern Uygurca, meslekler, köken, halk hekimliği, tedavi yöntemleri

ABSTRACT
Before the advent of modern and scientific treatment methods, some methods were developed among the public for the treatment of patients. These methods have formed the area called folk medicine in time. In the Turkish and Mongolian communities in Asia, the treatment practices, which are fed by some beliefs and rituals of shamanism, have turned into concrete professional practices over time. The nomenclatures made for these applications have found their place in historical periods and in today's Turkish dialects and dialects, along with the occupational names related to health and medicine. The situation is no different in modern Uyghur; In addition to the professional names related to medicine, which have passed from foreign languages in Uyghur, the names of professions based on the Turkish folk medicine culture, which have been witnessed since ancient times, are also noteworthy. The subject of our study is these occupational names based on folk medicine in Modern Uyghur. In our article, the development process of the vocational names determined from various dialect dictionaries of the Uyghur language and their use in Modern Uyghur and Uyghur dialects will be emphasized, and the importance, place, scope and level of development of folk medicine in Uyghur culture will be explained.

Keywords: Modern Uyghur, professions, origin, folk medicine, treatment methods

Anahtar Kelimeler

Modern Uygurca, meslekler, köken, halk hekimliği, tedavi yöntemleri

Kaynakça

• ABDULLA, Mömin (1989) Türkçe-Uygurçe lügat, Milletler Neşriyati, sözlük kısmı 1-1048 arası.
• AÇIKEL Ali (1990) XI. Asırda Orta Asya Türk Boylarında Sosyal Hayat İçinde Meslek ve San'atlar, Yayınlanmamış YL Tezi, Marmara Ünv. SBE, İstanbul.
• AKBARI, Najibullah (2017) Mirza Ali Baht'ın Çağatayca Sözlüğü: Ferheng-i Azferi (Marufü'l-Lugat) İnceleme, Metin, Dizin; Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Haziran.
• ARAT, Reşit Rahmeti (1988) Yusuf Has Hacib: Kutadgu Bilig - Çeviri, TDK Yayınları. Ankara.
• ARAT, Reşit Rahmeti (1947) Kutadgu Bilig I-II-III, MEB Basımevi, İstanbul.
• ARAT, Reşit Rahmeti (1947) Kutadgu Bilig I, Metin, TDK Yayınları, Ankara.
• ASHIRKHANOVA, Karlygash (2019) Kazakistan’da Halk Hekimliği, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Niğde Ömer Halisdemir Ünv. SBE. Niğde.
• ATALAY, Besim (1998) Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi (I-IV), TDK Yayınları. Ankara. AYDARHANULI, Kayrat (2019) Qazaq Emşiligi: Tört Tülik Mal Önimderi, Almatı: Palitra Press Basımevi.
• AYDIN Erhan (2008) “Eski Türklerde Meslek Adları (Eski Türk Yazıtları’na Göre)”, Journal Of Turkish Linguistics, Volume 2, Number 1.
• BAYAT, Fuzuli (2006) Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı, Ötüken Neşriyat. İstanbul.
• BERDIMURAT, Jakıp (1993), 100 Halk Emçisi, Almatı, Atamura Basımevi.
• BUHARİ, Şeyh Süleyman Efendi (h.1298) Lügat-i Çagatay ve Türki-i Osmani, İstanbul.
• BUTAYEV Şhavket (2008) Uzbek - English Dictionary, O'zbekıston Respubllkası Fanlar Akademıyası, Toshkent.
• CLAUSON, Sir Gerard (1972) An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish, Oxford: Clarendon Press.
• ÇAKMAK, Serkan (2017) “Uygurca Yazılmış Meslek Risalelerinin Ses Özellikleri”, Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi.
• ÇOBANOĞLU, Özkül (2018) “Kazak Halk Kültüründe “Kam”dan “Baksı” ve “emçiye dönüşümler”. Avrasya Uluslararası Araştırma Dergisi, S 6.
• DANKOFF, Robert (1983) Yusuf Khass Hajib, Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig), USA: University of Chicago Press.
• DANKOFF, Robert and KELLY, James (1982) Compendium of Turkic Dialects (Diwan Luyat at Turk) USA : Harvard University Press .
• DİLAÇAR, Agop (1995) Kutadgu Bilig İncelemesi, AKDTYK, TDK Ortak Yayını, Ankara.
• DOERFER, Gerhard (1967) Turkische und Mongolische Elemente im Neupersischen, Franz Steiner Verlag GMBH, Wiesbaden.
• DÖKMECI, İsmet (201) Tıp Terimleri Sözlüğü, İstanbul Tıp Kitabevi, İstanbul.
• EMET Erkin (2006) Doğu Türkistan Uygur Ağızları, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara Ünv. SBE. Ankara.
• ERASLAN, Kemal (2012) Eski Uygur Türkçesi Grameri, TDK Yayınları, Ankara.
• ERCİLASUN Ahmet Bican - AKKOYUNLU, Ziyat (2014) Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-Dizin, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara.
• ERDAL, Marcel (1991) Old Turkic Word Formation, A Functional Approach to Lexicon, C. II, Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• ERDAL, Marcel (2004) A Grammar Of Old Turkic, Leiden, Brill.
• EROĞLU Engin (2014) Bozkır Kavimlerinde İktisadi Ve Mesleki Yapı (Başlangıçtan Uygur Dönemi Sonuna Kadar), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Ünv. SBE. Ankara.
• ESTERABADİ, Mirza Mehdi Han, (H.1374) Senglah, Ferheng-i Türki be Farisi, Neşr-i Merkez, Tahran.
• FU Maoji, Mİ Haili (2000) Uygur Tilining Lopnur Teleppuzi Üstide Tetqiqat (维吾尔罗布话研究Wéiwú'ěr Luóbù Huà Yánjiū), Merkezi Uluslar Üniversitesi Yayını.
• GABAİN, A. Von (1974), Alturkische Grammatik, Harrassowitz, Michigan Unv.
• GABAİN A. Von BANG W. (1929) Türrkische Turfan-Texte, ABAW, Berlin.
• GEDİKOĞLU, Fazilet (2017) Çağatayca Taberî Tarihi (Tarihnâme) Tercümesi (182a-242b) İnceleme-Metin-Dizin, Yayınlanmamış YL Tezi, Sütçü İmam Ünv. SBE Kahramanmaraş.
• GRÖNBECH, Kaare (1992) Kuman Lehçesi Sözlüğü (Çev. Kemal Aytaç), Ankara.
• GUPURİ, Gulam, (1986) Uygur Tili Shiviliri Sözlüki, Milletler Neşriyatı, Pekin.
• GÜZELDİR, Muharrem (2002) Abuşka Lügati- Giriş-Metin-İndeks, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Ünv. SBE, Erzurum.
• HAN Jjıanye, MA Chengjun, (2007) Saweihan Cidian-Salarca Uygurca Çince Sözlük, Ulusal Dil Komisyonu Bilimsel Araştırma Planlama Bürosu, Beijing.
• IŞIK, Meryem Türkan ve Diğerleri “Mersin’de Bir Kadın Sınıkçının Uygulamaları” Lokman Hekim Dergisi, 2018; 8 (3): 274-281.
• JARRING, Gunnar (1979) Åter till Kashgar: memoarer i nuet [Return to Kashgar: memoirs in the present] (in Swedish). Stockholm.
• KANAR, Mehmet (2010) Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Say Yayınları, İstanbul.
• KANAR, Mehmet (2019) Büyük Farsça- Türkçe Sözlük, Say Yayınları, İstanbul.
• KARA Funda (2011) Zebân-ı Türkî (Kélür-Nâme) İnceleme-Metin-Dizin. Fenomen Yay. Erzurum.
• KARASOY Yakup (1989) Şiban Han Divanı, İnceleme-Metin; Doktora Tezi, Gazi Ünv. SBE, Konya.
• KASAİ, Yukiyo (2011) Berliner Turfantexte 29, Vimalakirtinirdesasutra, Brepol Publishers, Belgium.
• KENEŞBAYOGLU K. ve Komisyon (1984) Kazak Türkçesi Sözlüğü, (çev. Hasan Oraltay, Nuri Yüce), TDAV Yayını, İstanbul,
• KOMİSYON, (1957) Beş Dilli Sözlük (Çince, Tibetçe, Uygurca, Mançuca, Moğolca); Zhōngyāng mínzú dàxué túshū guǎn Milletler Neşriyatı.
• KOMİSYON , (2006) Azerbaycan Dilinin İzahlı Lügati, Azerbaycan Milli Elmler Akademiyası, Baqi.
• KOMİSYON (1993) XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü, TDK Yay. Ankara.
• KOMİSYON (1993), Türkiye'de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, Tdk Yay. Ankara.
• KONT, Okan (2006) Uygur Şiveleri Sözlüğü (S’ Den Y’ye Kadar Transkripsiyonlu Metin); YL Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, SBE.
• KÖK, Abdullah (2017) “Karahanlı Türkçesi Satır Arası Kur'an Tercümesi”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi Cilt 14. Sayı 3.
• LESSING Ferdinand (2003) Moğolca Sözlük, (çev. Günay Karaağaç), TDK Yay. Ankara.
• MAĞRUFOV, Z.M. (1981) Üzbek Tilining İzohlık Lugati, Rus Tili Naşriyati, Moskva.
• MAIMAITIAILI, Nuerjıamalı (2019) Çağdaş Uygurcanın Ağızları ve Söz Varlığı, Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, SBE, İstanbul.
• MALOV Sergey (1961) Uygurskiye Nareçiya Sıntzyana Teksty, perevod, slovar, Moskova.
• MALOV Sergey (1956)Uygurskiy yazik. Hamiyskoe narechie, Teksti, perevod, slovar, Frunze.
• MAUE Dieter (2016) Alttürkische Handschriften. Teil 19: Dokumente in Brāhmī und tibetischer Schrift. Teil 2. Verzeichnis der Orientalischen Handschriften in Deutschland
• Mİ Haili, Uygur Tili Kaşgar Teleppuzi Tetqiqati (维吾尔语客什话研究Wéiwú'ěr yǔ kè shén huà yánjiū) Merkezi Uluslar Üniversitesi Yayını, 1997
• MULLER, F.W.K; GABAİN, A.Von (1972) Uigurica I-IV, Leipzig.
• MUTÇALI, Serdar (2012) Arapça-Türkçe Sözlük, Dağarcık Yayınları, İstanbul.
• NECİP, Emir Necipoviç (1995) Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü (çeviren: İklil KURBAN), Ankara: TDK Yayınları.
• ORKUN, Hüseyin Namık (2011) Eski Türk Yazıtları, TDK Yay. Ankara.
• OSMANOV, Mirsultan (2004) Günümüz Uygur Dilinin Hoten Diyalekti (Hāzırqı Zāmān Uyġur Tiliniŋ Ḫoten Diyalekti) Şincan Halk Neşriyatı, Şincan.
• ÖGER Adem - GÖNEL Tugba (2011) “Uygur Türkleri Arasında Şamanlar ve Tedavi Yöntemleri” Turkish Studies - Volume 6/4 Fall 2011.
• ÖLMEZ, Mehmet (1991) Altun Yaruk III.Kitap ( 5. Bölüm), TürkDilleri Araştırmaları Dizisi, Ankara.
• ÖLMEZ, Zuhal Kargı (1993) Mahbubu’l-Kulub İnceleme-Metin-Sözlük, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Hacettepe Ünv. SBE, Ankara.
• ÖLMEZ, Zuhal Kargı (1996) Şecere-i Terakime – Türkmenlerin Soykütüğü, Ankara.
• ÖZAVŞAR, Resul,(2009) Marzubānnāme Tercümesi, Metin, Çeviri, Art Zamanlı Anlam Değişmeleri, Dizin, Yayınlanmamış YL Tezi, Diyarbakır.
• ÖZTUNCER, Özlem (2006) Uygur Şiveleri Sözlüğü (A’dan Z’ye Kadar Transkripsiyonlu Metin) Yayınlanmamış YL Tezi, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, SBE, Çanakkale.
• RADLOFF, Wilhelm (1893) Opıt Slovarya Tyurkskih Nareçiy -Wersuch Eines Wörterbuches der Türk Dialecte, Sanktpetersburg.
• RAHMAN, Abdükerim; HAMDULLA, Reveydulla; HUŞTAR, Şerip (1996) Uygur Örp - Adetliri; Şincang Yaşlar Ösmürler Neşriyati, Şincang.
• RÖHRBORN, Klaus (1977) Uigurisches Wörterbuch, Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien; I II III, IV; Wiesbaden.
• SCHWARZ, Henry, (1992) An Uyghur-English Dictionary, Western Washington University, Washington.
• SERTKAYA, O.F. (1997) “Uygur Tıp Metinlerine Toplu Bir Bakış” Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi Bildirileri, Ankara: AKM Yayınları.
• SHAW, Robert Barkley (1880) A Sketch Turkish of Turki Language as Spoken in Eastern Turkistan (Kashghar and Yarkend), (çeviren Fikret YILDIRIM - Kaşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü, Yayınlanmamış YL Tezi, İstanbul, 2007), Calcutta.
• STEİNGASS, Francis Joseph (1892) Persian-English Dictioanry, Liban Publishers, Beirut.
• SUGAWARA, Jun (2016) “Uygurların Hüner-Kesip Risaleleleri”, Çev. Ömercan Nuri, Miras, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi Sayı 41, s. 151 – 183
• TEKİN, Talat ve KOMİSYON (1995) Türkmence – Türkçe Sözlük, Şafak Matb. Ankara.
• TEKİN, Şinasi (2017) Maytrısimit, Burkancıların Mehdisi Maitreya ile Buluşma, Erzurum Atatürk Ünv. Yay. Sevinç Matbaası, Ankara.
• TEKİN, Talat (2016) Orhun Türkçesi Grameri, TDK Yay. Ankara, 2016
• TENİŞEV, E.R ve KOMİSYON (1969) Drevnetyursky Slovar, Akademiya Nauk SSSR İnstutit, Leningrad.
• TEVPİK EPENDİ, Uygur Örp-Adetliri; Tevpik Blogi; mmtys.blogbus.com,
• TEZCAN, Semih (1974) Das uigurische Insadi-Sūtra. Berliner Turfantexte, 3. 108 s., LXIX s.
• TİLEVKABILULI, Öteyboydak (1996), Şipagerlik Bayan, 7. Baskı, Almatı: Jalın Basımevi.
• TOPARLI, Recep ve KOMİSYON (2014) İslam - Muinül- Mürid, TDK Yay. Ankara.
• TOPARLI, Recep ve KOMİSYON (1995) Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, TDK, 2003
• TURAN, Fikret (2001) Eski Oğuzca Bahşayiş Lügati, Bay, İstanbul.
• TÜRKMEN, Seyfullah (2006) Eski Anadolu Türkçesinde Tıp Terimleri, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Kırıkkale.
• UÇAR, Erdem (2013) Uygurca Altun Yaruk Sudur: IX. tegzinç; Diplomatik Neşir Usûlüyle Yayını, Tercüme, Açıklamalar ve Dizin; Dinozor Kitabevi Yayınları, İzmir.
• ÜNAL, Orçun (2010) Kodeks Kumanikus 1A-55A (Giriş-Metin-Dizin), Yayınlanmamış YL Tezi, İstanbul.
• ÜSTÜNEL, Özen Yaylagül (2020) “Kutadgu Bilig’de Sağlığı Koruma Bilgisi ve Sağlıkla İlgili Bazı Eş Anlamlı Sözcükler”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt 17, Sayı 2.
• ÜŞENMEZ, Emek (2006) Karahanlı Türkçesi Sözlüğü, YL Tezi, Dumlupınar Ünv. SBE, Kütahya.
• VAMBERY, Herman (1867) Chagataische Sprachstudien, Leipzig 1867.
• WEEKLEY, Ernest (1921) Etymological Dictionary Of Modern English, London, 1921
• WEHR, Hans (2008) A Dictionary of Modern Written Arabic, Librairie du Liban, 2008
• WEİ Cuyi, Uygurcadaki “Büvi” Kelimesinin Kökeni Üzerine, (Çinceden çev.: Alimcan İnayet)
• WILKENS, Jens (2016) Berliner Turfantexte 37, Dasakarmapatavadanamala Teil 2, Brepols Publishers, Belgium.
• WILKENS, Jens (2021) Handwörterbuch des Altuigurischen, Erschienen im Universitätsverlag, Göttingen.
• YAKUP Abdurishid (2005) The Turfan Dialect of Uyghur, Turcologica 63, Wiesbaden.
• YAKUP, Abliz ve KOMİSYON (1990) Uygur Tilinin İzahlık Lügiti, Milletler Neşriyatı, Pekin, 1990.
• YATSENKO, Sergey A. (2011) “Çin Sanatında Erken Dönem Türk Erkeğinin Giyim-Kuşamı” (Çev. Hicran Karataş) S 11.
• YAYLAGÜL, Özen (2010) Ebvȃb-ı Şifȃ, Ankara: KÖKSAV Tengrim Türklük Araştırmaları Dizisi.
• YEĞİN, Abdullah ve KOMİSYON, (1993), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Türdav, İstanbul.
• YILDIRIM, Fikret (2007) Kaşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü, Yayınlanmamış YL Tezi, İstanbul,
• YODER, Daphne (2009) Halk Tıbbı ve Modern Tıp (çev: Sibel Yoğurtçuoğlu ve Ayfer Gülüm). Ankara: Geleneksel Yayıncılık.
• YUDAHİN, K.K, (1988) Kırgızsko Russkiy Slovar (Kırgızça Orusça Sözdük), Frunze 1985 (çev. Abdullah Taymas, AKDTYK-TDK yay. Ankara.
• YUNUSOĞLU Mağfiret Kemal (2012) Uygurca-Çince İdikut Sözlüğü, TDK Yay. İstanbul.
• YUSUF HAS HACIB, Kutadğu Bilig (Metin), (Hazırlayan: Mustafa S. KAÇALİN), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
• YÜCE, Nuri (1993) Mukaddimetü’l-Edep, AKDTYK-TDK Yay. Ankara.
• YÜCEL Bilal (1995) Babür Divanı, Gramer-Metin-Sözlük-İndeks, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara.
• ZHAO Shijie (1981) Uygurca Söz Yasaş Kaidiliri, (维语构词法Wéi yǔ gòucífǎ) Şinjiang.